ناصح قادری – پژوهشگر محیط‌زیست
دو نوع فصل از نظر موقعیت زمانی وقوع پدیده‌های سرما و گرما قابل تعریف هستند. فصول تقویمی و فصول اقلیمی. منظور از فصول تقویمی فصولی هستند که به موجب تاریخ تقویم کشور شروع و خاتمه می‌یابند.
مثلاً فصل زمستان تقویمی به بازه زمانی اول دی ماه لغایت آخر اسفند ماه سال گفته می‌شود.اما آغاز و پایان فصل زمستان اقلیمی لزوماً از نظر تاریخ وقوع منطبق با بازه زمانی تقویمی نیست، بلکه در تعریف فصل زمستان اقلیمی بازه‌ای زمانی است که آغاز آن مصادف با استقرار توده‌های هوای پرفشار سرد معمولاً سیبریایی است که ضمن ایجاد پایداری در هوا، هوای مناطق سرد و این توده پوشش هوا به سمت عرض‌های پایین گسترش می‌یابند و پایان آن منطبق بر زمانی است که این پوشش هوا از منطقه مورد نظر رخت بربندد.
در زمستان اقلیمی غالباً هوا راکد و پایدار است و به دلیل این پایداری پتانسیل آلودگی هوا افزایش می‌یابد و هرگاه در اثر پایداری هوا پدیده وارونگی رخ دهد هوا فضای محبوس در گنبد گازی حول وارونگی به شدت آلوده می‌شود و تا حد کشندگی، هوا آلوده می‌شود. معمولاً در شرایط اینورژن پدیده مه دود نیز بروز می‌نماید، و هوای مناطق تحت این پدیده‌ها سلامت ساکنین را تهدید می‌کند.
در شرایط عادی در جو، با افزایش ارتفاع دمای هوا کاهش می‌یابد، هوای سرد سنگین می شود به مناطق ارتفاع پایین‌تر نشست می کند و هوای گرم سطح زمین صعود می‌کند. به این ترتیب تلاطم و صعود هوا باعث اختلاط لایه‌های هوا می‌شود و گازهای موجود در هوا اختلاط می‌یابند و توزیع گازها و آلودگی تقریباً در بیوسفر متعادل می‌گردد، اما در شرایط اینورژن در ارتفاع خاصی از تروپوسفرآتمسفر طبق روال عادی با افزایش ارتفاع، دمای هوا کاهش نمی‌یابد، بلکه هوای گرم در بالا قرار می‌گیرد و شرایط برای صعود و اختلاط هوا فراهم نیست، هوای محبوس زیرین آلوده و آلوده تر می‌شود. علی الاصول در فصل زمستان اقلیمی هوا سرد می‌شود و طبق روال هر ساله آلودگی هوای مناطق شهری در برخی از کشورهای جهان به عنوان پدیده‌ای زیان بار ساکنین مناطق شهری را تحت اثرات و پیامدهای نامطلوب خود قرار می‌دهد، عده‌ای را راهی بیمارستان می‌کند و عده‌ای نیز بدلیل اختلالات قلبی و تنفسی در نبرد با مرگ مغلوب می‌شوند.
خسارات آلودگی هوا در دنیا فراوان است و در کشورهایی که توسعه ناموزون و غیر متکی بر قابلیت‌های منطقه‌ای و آمایش سرزمین دارند، بیش از سایر نقاط دنیا است. به گفته معاون وزیر بهداشت، ارزش مالی انواع خسارات ناشی از آلودگی هوا در ایران 34000 ملیارد تومان است(خبر شبکه یک سیما، تاریخ 27/9/1396).
به طور کلی کیفیت هوا تابع گازهای موجود در هوا و میزان این گازها است. هرگاه نسبت این گازها به هم بخورد، باعث اختلال در فیزیولوژی انسان، جانوران، گیاهان و کاهش راندمان انسان، جانوران و حتی صنایع و ماشین‌آلات می‌شود. مهم‌ترین گازهای طبیعی موجود در هوا عبارتند از؛ ازت، اکسیژن، دی اکسید کربن به علاوه مقادیری از گازهای دیگر و منواکسید کربن. هرگاه نسبت و مقدار این گازها از حد متعادل بگذرد آلودگی هوا را باعث می‌شود.
در فصل‌های بهار و تابستان به دلیل افزایش طول روز و تابش خورشید، تغییرات جوی، فعالیت درختان و گیاهان، سکون و رکود جوی حاکم نیست و اگرچه در اواخر بهار و در کل تابستان هوای ایران تحت تأثیر پرفشار جنب حاره‌ای است، اما تغییرات و جابجایی لایه‌های جوی و به تبع آن تصفیه، پالایش و اختلاط هوا مانع تشکیل سلول‌های بزرگ آلودگی ساکن بر مناطق شهری و صنعتی می‌شود و در مقایسه با زمستان در شرایط یکسان تهدید خطر آلودگی کمتر است.
در فصل زمستان تحت تاثیر اینورژن در لایه‌های تروپسفر اتمسفر، اختلاط و سیرکولاسیون هوا در برخی مناطق و در زمان سکون و پایداری هوا متوقف می‌شود. این پدیده در مناطق شهری و صنعتی بحران آلودگی را شکل می‌دهد. در زمستان اقلیمی دوره استیلای پرفشار سرد بر جو از یک طرف شرایط برای انجام اینورژن بیشتر است و از طرفی نقش انسان و شرایط فعالیت و حیات در این فصل، شرایط را برای شکل‌دهی آلودگی تشدید می‌کند. البته نعمت بارش که در پاییز و زمستان وجود دارد باعث پالایش هوا و اختلاط آلودگی می‌شود اما منواکسید کرین با وجود بارش هم از بین نمی‌رود.
منواکسید کربن حاصل احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی است و چون در آب باران حل نمی‌شود با بروز بارندگی هم باقی می‌ماند و تنها حرکت مکانیکی هوا از طریق اختلاط و افزایش تراکنش و توزیع در لایه‌های هوا غلظت آن را کاهش می‌دهد، پس توجه به زمستان اقلیمی از نظر آلودگی هوا و از دو منظر حاکمیت هوای پایدار و ساکن سرد که پیش نیاز بروز پدیده وارونگی دما است و افزایش میزان دی‌اکسید کربن و منواکسید کربن در اثر افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی در این فصل مهم است. به علاوه نیاز به استفاده از خودرو در زمستان افزایش می‌یابد و تحت تأثیر سرما پنجره‌ها و کانال‌های تهویه هوا در منازل، مدارس و کارگاه‌ها و کارخانجات بیشتر مسدود هستند و در محیط‌های بسته غلظت گاز دی اکسید کربن نیز بیشتر از فصل تابستان است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند بعنوان مثال در 92 درصد کلاس‌ها غلظت روزانه دی‌اکسید کربن بیش از هزار قسمت در میلیون بوده‌است. در مجوع سرعت تردد خودروها در مناطق شهری در فصل سرد کمتر، توقف خودروهای روشن بیشتر و مدت روشن ماندن خودرو و مصرف سوخت بیشتر و راندمان ماشین از لحاظ مصرف و کارآیی بنزین کاهش می‌یابد.
در تهران صنعتی که بوسیله صنایع پیرامونی محاصره شده است، نقش خودرو در آلودگی هوا از 70 درصد تا 88 درصد در زمان های مختلف متفاوت است، اما در سنندج و شهرهای غیر صنعتی مناطق غرب، بدون شک به دلیل صنعتی نبودن سهم خودرو در آلودگی بیشتر است.
نتیجه می‌گیریم در زمستان اقلیمی که معمولاً از اواخر آذر ماه شروع می‌شود، پتانسیل آلودگی هوا افزایش می‌یابد و برای کاهش این آلودگی و پیامد آن بر سلامت و زندگی مردم و محیط زیست ناچاریم اقدامات زیر را انجام دهیم؛
1- اولویت دهی استفاده از وسایل نقلیه جمعی و عمومی، اتوبوس، تاکسی و …
2- استفاده کمتر از خودرو از طریق مدیریت زمان و اختصاص زمان بیشتری برای رفتن به محل کار و برگشت بدون خودرو.
3- استفاده گروهی اعضای خانواده، همکاران و دوستان از خودرو و استفاده کمتر از خودرو به صورت تک سرنشین.
4- عدم استفاده از خودرو در رفتن به مهمانی‌ها و قرار ملاقات‌های دارای مسیرهای کوتاه.
5- تنظیم موتور خودرو در آغاز فصل سرما و انجام سرویس‌های لازم.
6- کاهش دمای هوای محیط کار، کلاس و محیط زندگی به حدود 19-21 درجه سانتیگراد.
7- عادت گیری و عادت دهی فرزندان به استفاده از پوشاک و لباس بیشتر و گرم‌تر در زمستان به جای ایجاد محیط گرم‌تر می تواند در کاهش دمای هوای محیط کار و زندگی به افراد کمک نماید.
8- سرویس و کنترل کارکرد مناسب وسایل گرمازای منازل، ادارات، مدارس و کارخانجات.
9- خودداری از آتش زدن زباله‌ها، مواد پلاستیکی و اشیاء و اجسامی که غالباً سیمای شهر را نیز دودآلود می‌کنند.
در آخر ابتکار عمل خود شما خوانندگان و شهروندان به انجام اقداماتی که مانع ایجاد و تشدید آلودگی می شود.
این مطلب در شماره ۲۷ ماهنامه چیا چاپ گردیده است.
سلام.واقعا وبسایت خوبی دارید