سرزمین ایران گرچه از نظر بوم شناسی در منطقه خشکی از جهان قرار گرفته است و بخش اعظم خاک آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد، اما به هیچ وجه چهره یکنواختی ندارد. این سرزمین به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود دارای تنوع قابل توجهی از پرندگان با خاستگاه جغرافیایی متفاوت است. پرندگان بخش مهمی از تنوع زیستی را شامل می شوند که در طول میلیون ها سال به شکل امروزی تحول و تکامل پیدا کرده اند. اگرچه مطالعات فراوانی در مورد آنها انجام گرفته است، ولی وضعیت بعضی از آنها هنوز به طور دقیق مشخص نبوده و بعضی دیگر در خطر انقراض قرار دارند. تنوع پرندگان ایران تعداد آنها امروزه به بیش از 514 گونه مختلف می رسد و به حدود 215 جنس و 78 تیره تعلق دارند که دو سوم پرندگان خاورمیانه را شامل می شود. تنوع گونه ای پرندگان، زیبایی فوق العاده، مهاجرت های طولانی و مهمتر از همه پرواز دل انگیز آنها، جاذبه ی مشاهده، تعمق و مطالعه بر روی پرندگان را صد چندان کرده است.
تالاب زریبار جزو اکوسیستم های ارزشمند سرزمین ایران است که از زیستگاه های اصلی پرندگان است و هر ساله پذیرای تعداد زیادی از گونه های پرندگان مهاجر و بومی می باشد. این تالاب بیشتر به عنوان زیستگاه موقت زمستان گذرانی پرندگان مهاجر مورد استفاده قرار می گیرد. برخلاف تصور عمومی کمبود غذا باعث می شود پرندگان مجبور به مهاجرت شوند. با شروع فصل سرما در سیبری و بر زمین نشستن برف و آغاز یخبندان، گیاهان علفی و سایر غذاهای پرندگان از دسترس خارج و پرندگان مجبور به مهاجرت می شوند، با توجه به اینکه نوع غذای مصرفی گونه ها با هم فرق می کند زمان مهاجرتشان هم فرق می کند و با کمبود و اتمام غذا مهاجرت پاییزه گونه های مختلف شروع می شود.
مهاجرت گونه هایی که به تالاب زریبار می آیند را به مثابه یک پیکان در نظر بگیرید که از شمال (سیبری) به جنوب (شمال آفریقا) درحرکت است و توقف هایی دارد زمانی که نوک پیکان به زریبار می رسد آغاز ورود اولین پرنده مهاجر به زریبار است که خودکا(وه رده ک) نام دارد و در دهه ی اول شهریور مهاجرتش از سیبری شروع و بعد یک هفته به تالاب زریبار می رسد، غازها در دهه ی اول تا دوم آبان خود را به زریبار می رسانند، اوج حضور گونه های مهاجر در تالاب بین المللی زریبار در اواسط مهر صورت می گیرد. گونه های دیگر به نوبه یکی پس از دیگری خود را به منطقه ی مریوان و تالاب زریبار می رسانند. برخی موارد هم شاهد ورود برخی مسافرهای اتفاقی هستیم که شرایط نامساعد جوی باعث می شود این گونه در منطقه تا مساعد شدن شرایط آب و هوایی بماند و بعد مهاجرتش را ادامه بدهد برای مثال امسال یک درنا که به خاطر بارش برف مسیر مهاجرتش را گم کرده بود در دشت کیکن مشاهده شد. با رسیدن وسط پیکان مهاجرت پرندگان سیبری به مریوان نوک پیکان به مکان های دیگر مثل دربندی خان و دجله و فرات و اهواز و در انتهای مسیر تا شمال آفریقا می روند و همیشه به دنبال زیستگاه مناسب جهت تامین غذا و احساس امینت هستند. این پرندگان با شروع فصل بهار در زیستگاه های اصلی خود بسته به نوع گونه ها و فراهم بودن شرایط، مهاجرت بهاره (بازگشت) را شروع می کنند، مهاجرت بهاره در اواسط زمستان تا اواسط بهار ادامه دارد و هر گونه در دسته هایی برای تخم گذاری با توقف خیلی کمتر از مسیر رفت این مسیر را دوباره برمی گردند و به زادگاه های خود برمی گردند.
از مهمترین گونه های مهاجر و بومی تالاب زریبار می توان مرغابی (سونه)، غاز (قاز)، غاز پیشانی سفید (قازه لاله)، باکلان(قه ل مراو)، حاجی لک لک(حاجی له ق له ق)، اردک بلوطی(چاو که وله)، اردک ارده ای (بوره که یی)، فیلوش(چزاره)، کاکاییی یا پرستوی دریایی(ماسی چنه )، قو(بزن له ر)، پلیکان(سه قاو)، خودکا(وه رده ک)، نوک پهن(ده نوکه پانه)، آنقوت(سوره قولنه)، تنجه( کانوونی)، چنگر (گاماروله)، کشیم کوچک (پی به قنه)، کشیم بزرگ (ده ریا بره)، پاشلک( ده نوکه دریژه)، گیلار( جیفوا)، حواصیل(شینه شاهو) را نام برد که برخی از این گونه ها کمیاب شده اند برای مثال غاز پیشانی سفید که بومی کشور سویس است مسولین زیست محیطی سویس سخت در تلاشند تا این گونه را از خطر نجات دهند. این پرندگان به شکل آبزی، نیمه آبزی و خشکی زی زندگی می کنند. گونه های آبزی در کنار آب و دریاچه تالاب هستند، گونه های نیمه آبزی شب در کنار و داخل آب استراحت می کنند و روز به مزارع اطراف تالاب می روند. برخی گونه ها هم شب چر هستند و شب ها در مزارع اطراف به تغذیه می پردازند و روزها صبح زود برای استراحت به زریبار برمی گردند. محل تغذیه ی این پرندگان دشت مریوان، رودخانه های فصلی کوه های اطراف زریبار ، مزارع روستاهای کیکن و قول قوله تا دشت بیلو و به رده ره شه و کانی سانان و نی تا مزارع اطراف سروآباد و چمن زارهای و روستاهای اطراف و گاه دورتر را شامل می شود.
گونه ی مرغابی ( سونه ) در سرزمین ایران تنها دو زیستگاه داریم که در طول سال در ایران می مانند و محل تخم گذاریشان هم همان زیستگاست و زادگاهشان محسوب می شود که یکی تالاب زریبار و دیگری تالاب گاو خونی ست. غاز از گونه های زیبای بومی زریبار بود که متاسفانه در دهه ی شصت به دلیل جنگ تحمیلی و نا امن بودن زیستگاه این پرنده و با از بین رفتن مزارع اطراف تالاب و تبدیلشان به باغ، غاز از زریبار رفت و جاهای دیگری را که غذا و احساس امنیت با هم بود را به عنوان زیستگاه اصلی خود انتخاب کرد و در حال حاضر به عنوان مهاجر به زریبار می آید و اکنون زریبار بزرگترین زیستگاه غازهای مهاجر است و هنوز زریبار را فراموش نکرده اند اما متاسفانه در چند سال اخیر به دلیل سم پاشی مزارع و سمی بودن خوشه های گیاهان زراعی که تغذیه ی اصلی غاز است این پرنده ی زیبا هم در چند سال گذشته بیشتر در خطر نابودی قرار گرفته است. سم پاشی مزارع باعث شده که پرنده ای چون غاز با مصرف این خوشه های سمی، مسموم شده و منجر به عقیمی یا مرگ غاز مهربان شود. ایجاد باغ های متعدد در اطراف تالاب و از بین رفتن منبع تغذیه و ایجاد صداهای مزاحم و ناامنی سبب اختلال در تخم گذاری گونه های بومی و تغییر زیستگاه دیگر گونه ها می شود. با رسیدن دسته های غاز به زریبار از 50 گروه غازها کمتر از 5 دسته زریبار را به عنوان زیستگاه موقت زمستان گذرانی انتخاب می کنند و بقیه فقط یک استراحت کوتاهی می کنند و با درک مسئله نا امنی و کمبود تغذیه زیستگاه را ترک و با پرواز دل انگیز در غروب زریبار از مسیر بالای روستای وله ژیر و با عبور از بلندی های سورین خود را به دربندی خان می رساند و مهاجرت خود را تا دجله و فرات و دیگر زیستگاه ها ادامه می دهد. زندگی درد غریبی است برای پرندگان مهاجر در روزگاری که با تسلط روز افزون انسان بر طبیعت همیشه در معرض مرگ هستند و چه زیباست دنیای بدون مرز پرندگان که برای تامین غذا و امنیت از هر مرزبندی عبور می کنند. البته این احتمال وجود دارد که در دهه ی 60 گونه های دیگری هم که زادگاهشان زریبار بوده باشد به دلیل نا امنی و صداهای انفجارهای جنگ از زریبار رفته باشند اما به دلیل نبود مطالعات در این زمینه متاسفانه به طور یقین نمی توان مطرح کرد.
پرندگان مهاجر هیچگاه آشیانه سال قبل خود را فراموش نمی کنند و در سال های بعدی مهاجرت به همان جا بر می گردند و جالب اینکه فرزندانشان هم در نزدیکی آشیانه مادری برای خود سرپناه می سازند. برخی از گونه های پرندگان مثل قو سیستم زندگی تک همسری دارند و اگر یکی از جفت ها به هر دلیل از بین برود جفت دیگر تا آخر عمر تنها زندگی می کند و جفت دیگری انتخاب نمی کند و در برخی گونه ها مثل غاز با فاصله ی زمانی زیاد جفت دیگری را انتخاب می کنند.
حال این سوال مطرح است که چگونه و با چه اقداماتی می توان امنیت زیستگاه ها را بالا ببریم؟ در مورد شکارچیان محترم خواهشمندیم که نکاتی را در زمینه شکار رعایت کنید به عنوان نمونه هر گونه شکار در فصل بهار برابر با مرگ خانواده ی یک گونه، چون این گونه یا در حال تخم گذاری و مراقبت از تخم هاست و یا مادر جوجه هاست. متاسفانه به دلیل کم لطفی شما شکارچیان به اکوسیستم مریوان هر ساله شاهد در خطر انقراض گرفتن برخی گونه ها بوده ایم و زنجیره غذایی جانوران را به هم زده ایم. البته لازم به ذکر است که مریوان نسبت به سایر مکان های کشور با توجه به افزایش درک عمومی نسبت به مضرات شکار و فعالیت انجمن های زیست محیطی و آموزش هایی که در این زمینه ارائه شده روز به روز شاهد کاهش شکار هستیم این در حالی است که در اکثر زیستگاه های دیگر کشور به ویژه شمال کشور شکار به شکل گسترده و کنترل نشده صورت می گیرد. اداره ی محترم محیط زیست و سایر ارگان های مربوط لازم است در دادن مجوز ساخت و ساز و باغداری در حریم تالاب زریبار سخت گیرانه عمل کنند، روستائیان عزیز اطراف تالاب که بیشترین برخورد را با پرندگان تالاب دارند لازم است از سوی مسولین و انجمن ها لازم در مورد چرای دام ها و آتش سوزی مزارع و نی زارها و سم پاشی ها و مضراتی که دارند آموزش های لازم را ببینند تا خاطرات زیبایی که از پدران شما در مورد پرندگان زیبا و مهربانی که روزگاری زریبار را زادگاه خود می دانستند و اکنون در معرض مرگ و نیستی هستند دوباره زنده شوند و امنیت و زیستگاه مورد نیازشان را دوباره به آنها برگردانیم، در مورد روند سد سازی های گسترده ای که صورت می گیرد هرچند در مورد سد سازی و تاثیر آن بر اکوسیستم ها لازم است مطالعات میدانی بیشتری صورت بگیرد اما در کل باعث تقویت و افزایش زیستگاه های پرندگان شده است و با توجه به امنیت بالاتر در کناره سد ها در آینده شاهد افزایش پرندگان بومی و مهاجر بیشتر در اطراف این سدها خواهیم بود.
ضرورت انجام مطالعات کاربردی برای شناخت و حفاظت از پرندگان انکار ناپذیر است بر اساس آمارهای غیر رسمی تایید نشده از نظر تنوع گونه های پرندگان در تالاب بین المللی زریبار حدود 100 گونه به صورت بومی و مهاجر زندگی می کنند و تعدادشان به طور تقریب به 20 هزار عدد می رسد، با توجه به اینکه در مریوان همه ی پرندگان مهاجر تا دی ماه در زیستگاه مستقر می شوند هفته های اول و دوم و سوم دی ماه بهترین زمان برای سر شماری پرندگان می باشد، لازم است که اداره ی محیط زیست استان و شهرستان اقدامات لازم برای سرشماری گونه ها و تعدادشان را در تالاب زریبار انجام دهد تا به کمک آمار و داده ها که پیش زمینه ی هر نوع مطالعه ی علمی و میدانی است در جهت احیای زیستگاه این پرندگان قدم برداریم هر چند اداره ی محترم محیط زیست به دلیل کمبود نیروی ماهر در زمینه ی پرنده شناسی تا کنون اقدامی جدی انجام نداده است اما می تواند با کمک افراد با تجربه و تشکل های زیست محیطی که با عشق و علاقه در این زمینه فعالیت می کنند استفاده کند تا به قول آقای محمد سفرنگ از افراد خبره و با تجربه در این زمینه حداقل شاهد مرگ اسامی کوردی پرندگان نباشیم.
گردآورنده : سید سیوان امینی 
ثبت دیدگاه