منابع زیست محیطی در جهان کنونی سرمایه ارزش مندی هستند که حفاظت از آنها باید در زمره تلاش های اساسی انسان قراربگیرد. اکوسیستم های جنگل، کالا و خدمات بسیار مهمی را فراهم می کند که به رفاه انسان کمک می کند. بر نامه ریزی تفریحی و همچنین اجرای طرح های مختلف زیست محیطی و ایجاد تفرجگاهای متنوع و مراکز تفریحی گوناگون برای مردم یکی از مسائل مهم در مدیریت در سطح کلان و منطقه ای هر کشور است رشد روز افزون جمعیت ،تغییر الگوهای سکونتی،آلودگی محیط شهری و نیاز مبرم به اوقات فراغت بیش از پیش اهمیت این مسئله را افزایش داده است و همچنین افزایش بی رویه آلاینده ها و الودگی های زیست محیطی ، مردم و شهروندان را بر آن داشته است که به عنوان پناهندگان زیست محیطی به جنگل ها و دامان کوه ها و طبیعت پناه ببرند.
می توان گفت با توجه به اسناد معتبر تاریخی، تاریخ پارک داری به ایران باستان بر می گردد و اولین منطقه حفاظت شده در ایران باستان انجام گرفت و استفاده از منابع طبیعی به ویژه جنگل ها به منظور احداث پارک ها و تفرجگاه های طبیعی در دهه های اخیر مورد توجه جدی قرار گرفت، بدین منظور اولین پارک جنگلی طبیعی با مدیریت سازمان جنگل ها در سال 1344 هجری شمسی در منطقه جنگل هراز آمل احداث شد .
با تخريب زيستگاه هاي طبيعي و گسترش شهر ، نياز به فضاهاي سبز براي ايجاد تعادل اكولوژيك، اهميت مي يابد . پارك جنگلي شهري به عنوان فضاي سبز كلان بر ويژگي هاي زيست محيطي و اكولوژي شهري تاثير مثبت مي گذارد و با پاسخگوي ي به نيازهاي تفريحي و تفرجي مي تواند بر ساختار و خدمت رساني شهري تاثير مهمي داشته باشد. با توجه به رشد روز افزون شهرنشيني كه ساختار اكولوژيكي شهرها را دست خوش تغييرات وسيعي نموده ، نياز به ايجاد فضاهاي سبز كلان به عنوان مهم ترين تعديل كننده هاي زيست محيطي شهري ضروري است و ايجاد پارك هاي جنگلي شهري جزء اين فضاهاي سبز به شمار مي آيند. براي توسعه پارك هاي جنگلي شهري ، ابتدا شناخت از ويژگي ها، مفهوم و تعريف دقيق از آنها مورد نياز است. به كمك جنگلك‌اري )ايجاد پار كهايي درحومه شهر و احداث كمربند سبز در اطراف آن( مي توان بهسازي و زيباسازي محيط را فراهم ساخت. وجود منابع عظيم و با ارزش از جمله جنگل ها به علت آنكه یک رشته از عوامل جالب توجه نظير سكوت و خلوت، پناهگاه مقدار زيادي حيات وحش، گياهان و ديگر عوامل طبيعي توجه علاقه مندان به تفريح )مثلاً با ايجاد پياده رو در منطقه جنگلي مي توان از آن به عنوان محل گردش و تفريح استفاده كرد( هستند، زمينه به كار گيري بيشتر از آن تحت عنوان پار كهاي جنگلي مورد استفاه قرار م يگيرند، دارد. پار كهاي جنگلي یک اكوسيستم جنگلي هستند كه منشأ آنها طبيعي، غيرطبيعي يا انسا نساخت است و براي اهداف مختلفي مثل تفرج حفظ طبيعت و در شرايط استثنايي، توليد چوب استفاده مي شود. آنها اساساً پوشيده از درختند اگرچه عناصر ديگري همچون آب، مسيرها و فضاهاي باز در اندازه هاي مختلف در آنها يافت
پار كهاي جنگلي طبيعي به مناطقي از جنگل اعم از جلگه اي، ميا نبند يا كوهستاني كه داراي شرايط مكاني و ويژگي هاي طبيعي كه داراي جنبه هاي تفرجي لازم را داشته باشد، اطلاق مي گردد. پار كهاي جنگلي طبيعي بر اسساس ضوابط و معيارهاي خاصي از نظر فني، جنگل شناسي، اكولوژي، اجتماعي و رفاهي، شناسايي و سپس طراحي و به مرحله اجرا در مي آيند. در اين زمينه رويشگاه هاي جنگلي بر اساس عوامل گوناگون مطالعه و در صورتي كه به امتياز لازم رسيده باشد، واجد شرايط تشخيص داده مي شود و تحت مديريت قرار مي گيرد. معمولاً پار كهاي جنگلي طبيعي از عمده ترين كانون هاي جذب مردم درسطح ملي و منطقه اي به شمار مي روند، به دليل استفاده بيش از حد ظرفيت آنها اغلب در معرض تخريب و انهدام قرار دارند. پارك جنگلي مصنوعی، شامل پارك جنگلي ملي و پارك جنگلي دست كاشت است؛ پارك هاي جنگلي ملي گسترة وسيعي را در بر مي گيرد و در محدود ة خود مي توانند به طبقات فرعي ديگري اختصاص يافته و اراضي زيادي از آنها به صورت بكر و دست نخورده کنار گذارده شوند. اين پارك ها زير نظر دولت بوده و بر اساس استفاده چند جانبة تفرج ، توليد علوفه، حفظ آبخيز و….مورد بهره وري قرار مي گيرد جنگل شهري، شامل درختان خيابان ها، رستني هاي موجود در اقامتگاه ها، پارك ها و كمربندهاي سبز بوده و نقطه آغاز جنگل شهري خطي است كه زمين هاي زير نظر مديريت توليدات كشاورزي (جنگل و زمين هاي زراعي )را از زمين هايي كه براي استفاده هاي شهري (اماكن مسكوني، ادارات، تفرجگاهها و اراضي ذخيره براي گسترش آتي )اختصاص يافته، جدا مي كند. جنگل هاي شهري در ايران عموماً بر خلاف تعاريف ، جنگل شهري شامل تمامي پوشش درختي و درخت چه اي شهر مي شود ومجموعه هاي سبز د اخل شهر يا حاشيه شهرها را در بر مي گيرد كه به صورت پارك هاي جنگلي، كمربند سبز و يا به صورت فضاهاي سبز با پوشش گياهي غالب درختي جلوه گر بوده و وسعت و ساختار اين جنگل ها و فاصله آنها از شهر است كه تعريف جنگل شهري را از آنها ارائه مي دهد. ساختار پارك هاي جنگل شهري بايد به گونه اي طراحي شود كه اكولوژي طبيعي شهر را تكامل بخشد و امكان پذيرش و تعامل قشرهاي مختلف اجتماعي را داشته و امنيت مورد نياز فضاي عمومي شهري را نيز دارا باشد . بازدهي زيستي اين فضا ، با توجه به معضلات شهرهاي امروزي كه شامل آشفتگي محيطي، آلودگي، فرسايش و سر و صداست ، مي تواند سرانه استاندارد فضاي سبز مورد نياز را تامين كرده و از طرف ديگر به عنوان كمربند سبز گسترش ساختمان سازي شهري را كنترل كند و نقشي چند جانبه داشته باشد. بر حسب ماهيت موضوع مورد بحث، در بررسي عملكردهاي اجتماعي، شناخت محيط اجتماعي و جريا نهاي جاري در آن محيط بايد مورد تحليل قرار گيرد به طوري كه فعاليت هاي مورد نظر در پارك جنگلي باعث استفاده بيشتر گردشگران از آن شود، در عين حال طراحي هاي در نظر گرفته شده وجود خود را بر محيط و توپوگرافي آن تحميل نكند و انتخاب گونه هاي گياهي مناسب براي كاربرد در چشم اندازهاي طبيعي بر مبناي شرايط اكولوژ كي محيط صورت گيرد. همچنين با استفاده از درختان و درختچه هاي مناسب م يتوان محيط زيبا آفريد.به اين ترتيب پارك جنگلي شهري با توجه به ويژگي هاي زير تعريف مي شود:
1) داخل محدودة اراضي شهري باشد.
2) داراي كاركردهاي زيست محيطي و اكولوژيكي فضاي سبز باشد.
3) داراي ويژگي هاي زيبايي شناختي در ايجاد منظر باشد.
4) داراي عملكرد تفريحي و تفرجي باشد.
بنابراين پارك جنگلي شهري تلفيقي از پارك جنگلي و پارك شهري مجهز به كاركردهاي زيست محيطي ، تفريحي ، تفرجي ، فرهنگي و آموزشي است. با وارد شدن مفاهيم اكولوژي و پايداري در سر لوحه اهداف طراحان منظر، علاوه بر ارتقاي رضايت زيبايي شناختي و ارتقاي مناظر سالم بيولوژيكي، اكولوژيكي و كاركردي، مسئوليت آنها براي تكامل سازگاري محيط هاي توسعه يافته و ساخته شده در منظر همگام با اصول پايداري گسترش مي يابد . بنابراين طراحي منظر پايدار بر مبناي رعايت اصول اكولوژيكي و زيبايي شناختي امكان پذير مي شود . اين نگرش نقش طراحي منظر پايدار و طراحي محيط ر ا در ايجاد تعادل بين تقاضاي استفاده از محيط و توان اكولوژيك مشخص تر مي كند. تحقيقات در زمینه طراحي پايدار و مديريت پارك هاي جنگلي، توجه ويژه به تقاضاي استفاده كنند گان داشته و مردم محلي را نه به عنوان عامل خارجي بلكه به عنوا ن “نمايند ة اكولوژيك بسيار ويژه” معرفي و بيان مي كند كه ايجاد تعادل در طرح توسعه بين تقاضاهاي متفاوت از جنگل كه شامل نيازهاي مصرفي نسل حاضر در مقابل نيازهاي بالقوه نسل آينده و بقاي پارك هاي جنگلي است ، مي تواند تامين كننده خدمات محيطي ضروري با حفظ كيفيات زیبایی شناختي در پاسخ تقاضاهاي در حال رشد باشد . بنابراين طرح توسعه پارك هاي جنگلي شهري در قالب ايجاد ، گسترش و يا ساماندهي بر مبناي رعايت اصول طراحي منظر پايدار شكل مي گيرد . اين اصول طراحي زيبا شناختي ، پارك را در انطباق با ويژگي هاي اكولوژيك و پايداري انسجام بخشيده و ماندگاري و ارتقاي ساختاري و كاركردي پارك جنگلي را موجب مي شوند. حفظ تنوع گونه اي و پيچيدگي ساختار سرزمين ، مطابقت طرح پارك هاي جنگلي شهري با شكل زمين و وي ژگي هاي ساختاري و توپوگرافي منطقه، تا حد امكان تنوع ساختاري محيط را حفظ مي كند . حفظ گونه هاي گياهي بومي منطقه در بخش هايي از پارك بدون ايجاد تغيير در زيستگاهشان و نيز ارائة طرح كاشت با تنوع سن گياهي در بخش هاي جنگلي تضميني بر رعايت اين اصل است. حفظ توا لي اكولوژيك، با توجه به اينكه محيط شهري تاثير منفي بر روند طبيعي توالي اكولوژيك دارد، ايجاد محيط هايي با ساختار اكوسيستم هاي طبيعي ، امكان حفظ توالي را ميسر مي كند.
اصول توسعه ، اين اصول در طرح توسعه پارك هاي جنگلي شهري به منظور بازسازي مناطق تخريب شده و توسعه مناطق ، تفريحي و تفرجي، شامل موارد زير است: اصل تخصيص منابع حمايت كننده پايدار مربوط به تامين منابع مالي، آبي و منابع ديگر از جمله تخصيص بانك نهال دائمي و استفاده از مصالح پايدار در منطقه است. اصل رفع نيازها و تامين رفاه حال و آينده بر مبناي اصل برابري بين نسل ها، تعريفي كه كميسيون جهاني محيط زيست در مورد توسع ة پايدار ارائه داده است، شناخت نيازها ، ترجيهات مردم ي و امكانات رفاهي، تفريحي و تفرجي با ملاحظات محيط زيستي منظور مي شود. اصل رعايت ويژگي بر سازگاري با شرايط بومي، تاريخي و فرهنگي ساكنان منطقه براي حفظ تنوع فرهنگي و تاكيد برويژگي هاي خاص منطقه است. كاربرد اصول حفاظتي و توسعه در پارك هاي جنگلي شهري با انتخاب گونه ها و نحوه طراحي كاشت پايدار نيز مورد تاكيد قرار مي گيرد. بويژه اينكه مهم ترين كاركرد محيط زيستي اين پارك ها ايجاد ساختار جنگلي با حداكثر پايداري است لذا اصول مهم در انتخاب گونه هاي گياهي و طراحي كاشت به طور مشخص به منظور افزايش بقا، كاهش هزينة نگهداري و ايجاد ساختار جنگلي پايدار به شرح زير تدوين شده اند:
1)استفاده از گياهان بومي (تا جاي ممكن).
2) توجه به نيازهاي زيستگاهي گونه هاي جديد سازگاري با شرايط اقليمي، خاك و ….
3) استفاده از گياهان پايا و مقاوم در مقابل بيماري و شرايط نامساعد استفاده از گونه ه اي گياهي كه داراي ارزش بصري يا جاذب پرندگان و حيوانات هستند.
4) حفظ تنوع زيستي در انتخاب گونه ها و توجه به دير رشدي و يا سريع الرشد بودن گونه ها و عمر موثر آنها،
5) رعايت مقياس فضايي مناسب و فاصل ة كاشت بر اساس زيست خوان هر گونه.
6) كاشت درختان در امتداد خطوط توپو گرافي براي افزايش سازگاري با شكل زمين.
7) ايجاد فضاي متراكم گياهي و فضاهاي باز بيشه مانند براي شبيه سازي ساختار جنگل طبيعي.
8) طراحي منظر جنگل با تنوع گونه و سن.
9) استفاده از اشكال طبيعي و غير هندسي در نحوة كاشت.
10) كاشت گياه براي مسيرهاي حركتي.
11) تكرار كاشت گونه ها به طور گروهي در نقاط مختلف پارك.
12) كاشت براي تاكيد بر مناظر و ايجاد تنوع بصري.
13) كاشت درختچه با ريشه هاي مقاوم در تثبيت شيب ها و جلوگيري ازفرسايش.
14) طراحي لبه هاي مجموعه جنگلي با كاشت درختچه ها.
در پایان باید گفت منظر شهری با شتاب در حال تجربه تغییر و تحول است که طی آن تمامی عرصه های محیط شهری از لحاظ اکولوژیک تحت فشارقرار می گیرند. این فرایند در بسیاری از شهرها، منظر شهری را تبدیل به منظری عاری از ارزش ها و عملکرد اکولوژیک کرده است. فقدان رویکردهای اکولوژیک در برنامه ریزی و طراحی، پایداری شبکه
اکولوژیک شهری را دچار اختلال کرده و به همین دلیل نیز ساختار و کارکردهای اکولوژیک شهری با اشکال مواجه شده و پایداری آنها در معرض تهدید جدی است. از این رو استفاده و بسط چارچوب طراحی اکولوژیک در برنامه ریزی و طراحی منظر شهری الزامی انکارناپذیر و اجتناب ناپذیر است. چارچوبی که بتواند استقرار و حفاظت و حمایت از ساختار و شبکه اکوژیک را در بستر شهری تسهیل سازد. در صورت استقرار رویکرد اکولوژیک در برخورد با جنگل های شهری به عنوان مصادیقی از ساختارهای اکولوژیک می تواند نتایج مثبتی را محیط های شهری به دنبال آورد.
گرد آورنده: کویستان احمد زاده
منابع:
- هدایتی، محمد علی، 1380، سیر تحول جنگل کاری در ایران، فصلنامه علمی جنگل و مراتع، سازمان جنگل ها و مراتع کشور، پایز 1380.
- مجنونیان، هـ، 1374، مباحثی پیرامون پارک ها و فضای سبز و تفرج گاه ها، سازمان پارک ها و فضای سبز شهر تهران. تهران 252 صفحه 3.
- Torres, m.2000. the lotal economic value of amazonium forestataion. 1978-1993. Herrman. M. 2000. The practice of sustainable landascae design. In urban lifestyles. Bzlkema. Rotterdam.
- Martin, f. e.2001. the northwest forest plan, do landscape architects have a role in ecology forest management. Journal of landscape architecture No.8:48-42
خاسه
بسیار عالی وآموزنده بود دستت درد نکنه