سدها مـوهبت یا قاتل محیط زیست؟

زیست بوم: امروزه بیش از 24 درصد نیروی الکتریسیته جهان، از طریق نیروگاه های برق‌آبی تامین می شود. انرژی برق آبی به شدت وابسته به سد است، چون در اثر انرژی سینتیک ریزش آب از بالای سد به پایین، توربین ها حرکت کرده و برق تولید می شود.

 از زمانی که در سال 1882، اولین نیرو گاه های برق آبی ساخته شد، این شیوه، پاک ترین و ارزان ترین راه تولید برق شناخته می شد. به دلیل بعضی دیگر از مواهب سد سازی، مانند ذخیره آب در فصول پُر آب برای زمان های کم آبی، جلوگیری از سیل و امکان تامین آب شهر ها، در طول قرن بیستم سدسازی در تمام دنیا به سرعت افزایش یافت. در حال حاضر بیش از 53 هزار سد در سراسر جهان وجود دارد که 330 عدد از آنها متعلق به ایران است. این تعداد سد هر ساله می توان حدود 54 میلیارد متر معکب آب در پشت خود ذخیره کند. البته به شرطی که خشکسالی و مصرف بی رویه شهرها اجازه بدهد.

نیروگاه های حرارتی معمولاً برای سوخت، از ذغال سنگ یا مشتقات نفت و یا گاز استفاده می کنند که هم تهیه آنها پُر هزینه است و هم در اثر سوختن این مواد مقدار زیادی CO2 و حرارت، مستقیماً وارد جو می شود. نیروگاه های اتمی هم بسیار گران و خطرناک هستند و زباله های آن نیز برای محیط زیست دردسر ساز است. در حالی که نیروی جریان آب، با هزینه اندک و بدون تولید گاز CO2برق تولید می کند. به همین دلیل از زمانی که مسئله گرم شدن جهان و آثار مخرب زیست محیطی آن پیش آمد، بار دیگر سدها به عنوان بهترین تولید کننده نیروی پاک مطرح شدند. آیا این حرف صحیح است و پاک ترین شیوه تولید انرژی، استفاده از نیروگاه های برق آبی هستند؟ جواب این است ، سدها قاتل محیط زیست و مخرب تر از انواع نیروگاه ها از نظر تولید گاز های گلخانه ای هستند.

بر خلاف نظریه رایج CO2 بدترین و مخرب ترین گاز برای محیط زیست نیست. زیرا تمام CO2 موجود در انواع سوخت های فسیلی، روزگاری در جو کُره زمین وجود داشتند. این گاز طی میلیون ها سال تحت تاثیر فعل و انفعالات خاصی، در انواع سوخت های فسیلی ذخیره شدند. در واقع جو کُره زمین از دوران های گذشته با مقادیر بسیار بزرگتری از گاز CO2 آشنا بوده و به شکلی با آن کنار آمده است. آن چه که برای جو کُره زمین به مراتب خطر ناک تر و ناشناس تر است، گاز نسوخته متان می باشد. خطر گاز متان از آنجا ناشی می شود که می‌تواند از خروج امواج الکترو مغناطیس با طول موج بلند، که از زمین ساطع می‌شوند جلوگیری کند و آن را مانند آینه به طرف زمین منعکس نماید. این همان اتفاقی است که به آن اثر گلخانه‌ای می‌گویند. هرچند گاز کربنیک با گاز متان در این خاصیت شریک و سهیم هستند، اما گاز متان بسیار مؤثرتر عمل می‌کند، یعنی بر حسب واحد جرم، 70 بار بیش‌تر از گاز کربنیک در از بین بردن اُزون جو و ایجاد اثر گلخانه ای موثر است.

مشکل دیگر این است که گاز متان عمدتاً در اثر تجزیه‌ی باکتریایی مواد آلی در محیط های عاری از اکسیژن تولید می‌شود. سدها به دلیل داشتن مقادیر زیادی از رسوب ها غنی از باکتری، محیط مناسبی برای تخمیر گیاهان و زباله‌ هایی هستند که همواره از طریق رودخانه وارد مخزن سد می شوند. در اثر فرآیند تخمیر، همواره مقادیر زیادی گاز متان تولید می شود و چون این گاز در تمام محیط مخزن پراکنده است، امکان جمع آوری و سوزاندن آن وجود ندارد. پس مستقیماً وارد جو می شود. از طرفی سدها، بناهای عظیمی از بتون هستند و مقدار زیادی سیمان در ساخت آن استفاده می شود. برای مثال در ساختن سد “سه دره” کشور چین که عظیم ترین سد جهان است، بیش از 11میلیون تن سیمان مصرف شد. سیمان ترکیبی از آهک، رُس، سیلیس و اکسیدهای معدنی است که در دمای ۱۵۰۰ درجه سانتی‌گراد پخته می‌شود. باید بدانیم برای تولید هر تُن سیمان، به بیش از ۱۲۵ لیتر سوخت فسیلی (مازوت و یا گاز طبیعی) و ۱۱۰ کیلو وات ساعت برق، نیاز است. در نتیجه این فرآیند، یک تُن گاز CO2 وارد محیط زیست می شود. یعنی فقط سهم سد چینی سه دره، در ایجاد اثر گلخانه ای، 11 میلیون تُن گاز کربنیک و میلیون ها تُن گاز متان است و تا زمانی که این سد پایدار بماند، تولید متان نیز ادامه خواهد داشت.

حالا که رفته رفته آثار و پيامدهاي زيان بار زيست محيطي سدسازي آشكار شده، آیا دیگر می توان به انرژی تامین شده به وسیله این هیولا ها، لقب انرژی پاک داد. منظور این نیست که نیروگاه های حرارتی یا اتمی بهتر از نیروگاه های برق آبی هستند، بلکه با توجه به مجموع آثار مخرب سدها مانند، ايجاد تغيير در جريان طبيعي رودخانه، چندپاره شدن رودخانه هايي كه در مسير سد قرار دارند، تبخير زیاد درياچه سدها، اثرات منفي سد بر روي تغذيه آبخوان ها، آوارگي و جابه جايي اجباري تعداد زیادی از انسان ها و جانوران، ایجاد اختلال در مهاجرت ماهيان و ساير آبزيان، تجمیع رسوبات و مواد غذايي مناسب برای تولید گاز متان در مخازن سدها، آیا دلایل خوبی برای بازنگری درساخت بی رویه سدها وجود ندارد؟ به خصوص که در سالیان اخیر به خاطر تغییرات آب و هوایی و کم شدن بارش، تعداد زیادی از سدها کم آب و غیر قابل استفاده شده اند و دیگر بر روی تولید برق به صورت پایدار نمی توان حساب باز کرد و امکان کمبود شدید برق به دلیل کم شدن ذخیره آب پشت سدها، کشورها را با خطر کمبود هم زمان آب و برق مواجه نموده که این موضوع کار را برای مدیریت بحران به شدت سخت و طاقت فرسا خواهد کرد.

در شرایط فعلی سدسازي باید آخرين گزينه باشد، يعني زماني اقدام به سدسازي بشود كه هيچ گزينه بهتري موجود نداشته باشد. دیگر نباید سفارش كرد يا دستور داد كه در فلان نقطه سد ساخته شود. دیگر نباید در مطالعات مهندسي سدها ارزش مطالعات اجتماعي و زيست محيطي نادیده گرفته شود و بايد كليه استانداردهاي تعريف شده بين المللي در ساختن سدها رعايت گردد.