زمینه­ های ظهور زیباشناسی محیط­زیست (دکتر عبدالله‌ امینی)

دکتر عبدالله‌ امینی

از زمان ظهور «زیباشناسی محیط­زیست»(environment aesthetics)، به­مثابه یکی از شاخه­های جدید زیباشناسی، مدت زیادی نمی­گذرد. سرآغاز و مبنای تاریخی زیباشناسی محیط­زیست به­نحوی به زیباشناسی سده­ی هیجدهم، به­ویژه به زیباشناسی کانت، بازمی­گردد. نزد کانت زیبایی طبیعی به جهت عنصر «بی­واسطگی» (عاری بودن از هرگونه علاقه و سود و زیان) به نسبت زیبایی هنری مقام برتری دارد. اما پس از اعلام «مرگ» یا پایان هنر از سوی هگل و تقلیل یافتن زیباشناسی به فلسفه­ی هنر (که عمدتاً بر زیبایی هنری تمرکز دارد) از سوی هم­عصران او از جمله شلینگ، شوپنهاور، نیچه و رمانتیک­ها (به­رغم تأکید بر طبیعت اصیل و بکر)، دیگر زیبایی طبیعی به حاشیه رفت و بُعد هنری زیبایی طبیعی چندان محل اعتنا نگرفت.

اما نباید از یاد برد که زیباشناسی محیط­زیست دقیقاً با زیباشناسی کانتی که بیشتر بر زیبایی طبیعی تأکید دارد، منطبق نیست. چراکه در زیباشناسی محیط­زیست، چارچوب موضوع زیباشناسی از امری کاملاً «طبیعی» فراتر می­رود و «جهان» یا «محیط» به گسترده­ترین معنای ممکن را می­توان موضوع اصلی تمرکز زیباشناسی محیط­زیست قلمداد کرد.

بدیهی است که امروزه اصطلاح «محیط­زیست» صرفاً ناظر به طبیعت غیربشری و بکر نیست، بلکه می­توان به­عنوان نمونه‌ی تمامی پارک­ها، تفرجگاه­ها، شهربازی­ها، مراکز خرید، بازارها و به­طور کلی شهرها و روستاها (که همگی محصول دخالت انسان هستند)، ذیل چارچوب محیط­زیست قرار داد. آشکار است که امروزه به دلیل گسترش سرسام­آور تکنولوژی (به­مثابه برایند بی­واسطه­ی علوم تجربی نوین) و نیز درنتیجه­ی نگاه اومانیستی، «طبیعت» تقریباً در همه­ی عرصه­ها رنگ و بوی بشری به خود گرفته و هیچ بُعدی از آن را نمی­توان یافت که از تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم انسان به دور مانده باشد. بدین ترتیب، ما دیگر با طبیعتی بکر و دست­نخورده مواجه نمی­شویم.

بر این اساس، می­توان زیباشناسی محیط­زیست را بدین شیوه تعریف کنیم: زیباشناسی محیط­زیست عبارت از مجموعه­ای از نگرش­ها و تحلیل­های فلسفی است که ناظر به درک زیباشناسانه­ی محیط به­مثابه امری کلی و در عین حال بشری است.به همین جهت، برخی از تحلیل­گران این عرصه (از قبیل کارلسون) بر این واقعیت تأکید می­ورزند که «زیباشناسی محیط­زیست همان زیباشناسی زندگی روزمره است».

اما در این­جا می­بایست به شیوه­ای کانتی بر منظری «غیرابزاری» نسبت به طبیعت و محیط­زیست تأکید ورزیم- به­ویژه که امروزه انسان بر اساس نظریه­ی تکامل داروین دیگر ارباب و سرور طبیعت نیست، بلکه او تنها بخشی جزئی از آن است.

این مطلب در شماره یک ماهنامه چیا به چاپ رسیده است.