تحلیلی کوتاه برتأثیر عوامل مورفولوژیکی محدود کننده بر توسعه فیزیکی شهر مریوان
دکتر حسام ملکی 
عوامل و شرایط محیطی و مورفولوژیکی که محلی را برای ایجاد شهر فراهم می‌کنند و امکان توسعه بعدی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهند متعدد است. عامل توپوگرافی (ناهمواری) در احداث شبکه‌های تأسیسات شهری، شبکه‌های آب و فاضلاب، راههای ارتباطی، جمع‌آوری زباله‌های شهری، امدادرسانی در هنگام وقوع مخاطرات طبیعی و همچنین دفع آب‌های سطحی، بسیار چشم‌گیر است. نقش شیب و توپوگرافی در احداث راه‌ها، خیابان‌ها، سیمای شهر، ارتفاع ساختمان‌ها و هزینه‌های ساخت و ساز و همچنین دید و منظر شهری بسیار مؤثر است.
مریوان با یک مرکز تجارت مثلثی
مریوان از شهرهای است که بر اساس موقعیت آن، عوامل مذکور بر تقسیمات کالبدی و بر ساختار و بافت آن تأثیر گذاشته است. تقسیمات کالبدی شهر به محله، ناحیه و تک مرکزی از ساختار این شهر محسوب می‌شود. ساختار شهر مریوان بر اساس تقسیمات کالبدی به دو ناحیه و دوازده محله تقسیم‌شده است و تنها یک مرکز تجارت شهری داردکه به‌صورت مثلثی از میدان سرباز تا چهارراه بایوه و از میدان ژینگه (استادیوم) تا میدان سرباز را می‌توان تنها مرکز بخش تجارت شهر (C.B.D) به‌حساب آورد.
زمین‌خواری سبب لطمات جبران‌ناپذیر بر بافت و زیبایی بصری شهر
بافت شهر مریوان را می‌توان به دو صورت بافت منظم برای محلات جدید که در چهارچوب نقشه برنامه‌ریزی شهری قرارگرفته است و بافت نامنظم و بی‌قواره، برای محلات قدیمی و کوهپایهایی و یا محلات سوار بر دامنه‌ها که چیدمان و کاربریها، متأثر از شیب و توپوگرافی و همچنین قیمت زمین بوده و گاهی هم بدونه توجه به شیب نحوه قرارگیری کاربریها در هنگام فروش زمین یا آماده‌سازی و واگذاری ناموقع آن موجبات زمین‌خواری فراهم‌شده و این لطمات جبران‌ناپذیری بر بافت و زیبایی بصری شهر وارد کرده و با ساخت‌وسازهای نامناسب، موجبات زیان به بافت شهری فراهم‌شده است. اثرات این بی‌توجهیها غیرقابل‌جبران است که امروزه بازتاب آن را در پیرامون خود می‌بینیم ازجمله آب‌گرفتگی خیابان‌ها در بیشتر مناطق شهر ازجمله خیابان بیمارستان بوعلی به سمت میدان ناری و میدان جهاد و خیابان محله سردوشی‌ها و…که نه‌تنها مشکلات عبور و مرور، گاهی ضررهای مادی را به وجود می‌آورد که چهره شهر را بیشتر زشت می‌کند.
مریوان ازنظر موقعیت نسبی دارای امتیازات کافی برای ایجاد یک سکونتگاه
محله‌های از شهر که دارای بافت منظم و گسسته است (بهاران و دار سیران 1 و 2) نسبت به محله‌های که دارای بافت نامنظم و پیوسته (نوبهار) درجه ایمنی بالاتری دارند. واکنش هر نوع بافت شهری ازنظر پدافند غیرعامل در هنگام وقوع هر نوع مخاطرهایی در قابلیت‌های گریز و پناه گیری ساکنان، امدادرسانی، پاکسازی، بازسازی و حتی اسکان موقت دخالت مستقیم دارد. شهر مریوان ازنظر موقعیت نسبی دارای امتیازات کافی برای ایجاد یک سکونتگاه بوده اما ازنقطه‌نظر مورفولوژیکی، از طرف شمال و جنوب به واحد توپوگرافی کوهستان و از طرف غرب شیب کم، تالاب زریبار و همچنین سطح بالای آب زیرزمینی، تنها قسمت شرقی و جنوب شرقی مسیر توسعه شهر محسوب می‌شود. نواحی و محلات ساخته‌شده شهری در بین شیب 0 تا 12 درصد ساخته‌شده‌اند وتنها درصد کمی از شهر در محله‌های کمربندی و استادیوم بر شیب‌های بالای 25 درصد ساخته‌شده‌اند. در بعضی نقاط شهری، به دلیل محدویتهای محیطی و محدویتهای ایجادشده به‌وسیله شهروندان، جدول‌کشی وجوب‌های جمع‌آوری‌کننده آب‌های سطحی، مخالف شیب و موافق خیابان‌کشی هستند که این بزرگ‌ترین عامل آب‌گرفتگی معابر شهری بوده که گاهی خسارت‌های را به معابر شهری فراهم می‌کنند. مریوان به علت قرارگیری آن در نقاط ارتفاعی 1285 متری از سطح دریا و میانگین بارش بیش از 800 میلی‌متر و توپوگرافی و شیب مناسب، به‌عنوان یک شهر کوهستانی دارای محدودیت‌های برای توسعه شهری میباشد. دریاچه زریبار به‌عنوان یک اکوسیستم طبیعی و حساس، زمین‌های کشاورزی مرغوب در سمت جنوب و جنوب شرقی سمت سه‌راه نی، رودخانه مریوان دیگر عامل طبیعی محدودکننده است که از سمت شرق وارد این شهر می‌شود.
باید از ساخت‌وساز در اراضی شیب‌دار جلوگیری به عمل آید
حریم استحفاظی زریبار 1500 متر میباشد که در این محدوده استحفاظی، حق هیچ‌گونه ساخت و سازی وجود ندارد و بر طبق آیین‌نامه‌های محیط‌زیست، حریم انهار طبیعی و یا رودخانه‌های فصلی و دائمی 20 متراست و در بخش جنوبی شهر این حریم به 60 متر (از هر طرف 30 متر) در نظر گرفته‌شده است. با توجه وضعیت بارشی مریوان برای بخشهای از این شهر که شیب کمتر از 5 درصد دارند امکان وقوع سیلاب دور از انتظار نخواهد بود. لذا با توجه به دبی بالای رودخانه و افزایش اتفاقی دبی و جمع شدن آب در برخی از محلات توجه به نقشه‌های حریم اراضی سیلگیر، ضروری به نظر می‌رسد.
در ارتفاع زیاد و شیب بالای 30 درصد در محله‌های بالایی شهر، در سمت شمال و شمال غرب و همچنین جنوب شهر مشکلات زیادی در زمینه خدمات شهری، گازرسانی و آب‌رسانی و همچنین تخلیه فاضلاب ایجاد کرده است که در برنامه‌ریزی توسعه شهری در آینده باید از ساخت‌وساز در اراضی شیب‌دار جلوگیری به عمل آید.
باید مکانیسم‌های بی‌ثبات کننده مشخص شوند
تعیین مسیرهای توسعه شهری مریوان، نیازمند مطالعات جامع در زمینه شناسایی شکست‌ها و گسل‌ها، حرکات دامنهایی و نشست‌ها (تپه موسک) در منطقه شهری به‌منظور جلوگیری از ایجاد کاربری‌های نامناسب در چنین محله‌های میباشد؛ بنابراین لازم است قبل از اجرای برنامه‌ریزی‌های توسعه شهری، باید مکانیسم‌های که موجب بی‌ثباتی را فراهم می‌کنند مشخص شوند. توجه به اینکه آثار باستانی و تاریخی که میراث تاریخ و تمدن این ناحیه میباشد باید چه در زمان حال و چه در آینده حفاظت شود که خود یک عوامل محدودکننده و بازدارنده محسوب می‌شوند. قبرستان به‌عنوان یک عامل محدودکننده بر اساس ضوابط شهرسازی باید حریم 100 متری برای آن در نظر گرفته شود.
قانونمند کردن عرضه زمین و مقررات صحیح، قابل‌اجرا و بدونِ اغماض در ساخت‌وساز ها
موانع طبیعی محدودکننده برای توسعه فیزیکی شهر مریوان را می‌توان این‌گونه برشمرد: اکوسیستم طبیعی و حساس زریبار، اراضی پست و سیل گیر، دامنه‌های شیب‌دار، سطح آب زیرزمینی بالا و ایجاد شرایط باتلاقی در سمت غربی شهر، رودخانه، جنگل‌ها و پوشش مرتعی و همچنین زمین‌های مرغوب کشاورزی جنوب و جنوب شرقی شهر. در پایان این نوشتار پیشنهاد می‌گردد که: برای پیشگیری از توسعه بی‌رویه شهر و همچنین ساخت‌وسازهای نامناسب و نا کارامد، کاربریها شهر و ایجاد حسن هم‌جواری بین کاربری‌های شهری، به دو صورت می‌توان عمل کرد: یکی اینکه نحوه عرضه زمین را قانونمند کرد و دیگر اینکه مقررات صحیح، قابل‌اجرا و بدونِ اغماض را در ساخت‌وساز ها به کاربست تا از این طریق نیازهای فردی و جمعی جامعه شهری، جهت رسیدن به آسایش و امنیت موردنظر خود فراهم شود.
این مطلب در شمارە ۶ (۱۵فروردین ۱۳۹۵) ماهنامە چیا بە چاپ رسیدە است.
ثبت دیدگاه