داود طالب پوراصل
(دکترای ژئومورفولوژی)
در سال هاي اخير تشديد پديدة خشک‌سالی و مدیریت نادرست منابع آب، موجب افت شديد تراز آب دریاچة ارومیه در شمال غرب ایران و بروز پیامدهای منفی زیست‌محیطی شده است لذا به‌منظور پیشگیری از بروز چنین مشکلاتی، طرح انتقال آب رودخانة زاب به حوضه آبريز درياچه اروميه در دست مطالعه و اجرا قرارگرفته است. این پروژه بر روی رودخانة زاب کوچک و شاخه¬های بالادست آن اجرا می¬شود. حوضة آبریز رودخانة زاب، به‌عنوان حوضة مبدأ، در جنوب غربی استان آذربایجان غربی قرار دارد. اين حوضه، یکی از زیر حوضه‌های حوضة آبریز خلیج‌فارس هست که از شمال به حوضة آبریز رودخانه گادَر، از شرق به حوضه¬های آبريز سيمينه رود و رود مهاباد و از غرب و جنوب به خاک کشور عراق محدود است (شكل 1). جهت کلی ناهمواری‌های حوضه شمال غربی-جنوب شرقی است و خط تقسیم آب آن در غرب، مرز ایران و عراق را تشکیل می‌دهد.
شکل (1) موقعیت جغرافیایی حوضه¬های آبریز زاب و گادَر
در کشور ما سالانه صدها میلیارد ریال صرف اجرای پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای می¬شود بدون آنکه سطح معقولی از قطعیت وجود داشته باشد که این پروژه‌ها به شکل اساسی کیفیت¬ زیست¬محیطی را در حوضه مبدأ یا مقصد تخریب نمی¬کنند و تعادل مورفولوژیکی حوضه‌های آبریز را به هم نمی‌زنند. بر مبنای معیارهای جهانی انتقال آب، این پروژه¬ها نباید انسجام فرهنگی، اکولوژیکی و هیدرولوژیکی جوامع را برهم بزنند و نیازهای نسل حاضر و نسل¬های آینده را به خطر بیندازند. همچنین در راستای توسعة پایدار این طرح‌ها می¬بایستی شاخص-هایی نظیر کارایی، اثربخشی، تطبیق¬پذیري، برگشت¬پذیري و آسیب¬پذیري را رعایت نمایند تا پروژه در درازمدت مفید و مؤثر باشد.
در برنامه چهارم توسعه کشور، نسبت به تصمیم¬گیری تک‌محوره سنتی (اقتصادی/ مالی) به مسائلی همچون اهمیت تصمیم¬گیری بر اساس معیارهای زیست¬محیطی، انسانی- اجتماعی، اقتصادی، سیاسی- امنیتی، مالی و … توجه شده است. مهم¬ترين بند قانوني در مورد طرح¬هاي انتقال آب بين حوضه¬اي در کشور ما، دربند (5) ماده (17) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی آمده كه در اين ماده‌قانونی تصریح‌شده طرح¬هاي انتقال آب بین حوضه¬اي باید از دیدگاه توسعه پایدار، با رعایت حقوق ذینفعان و براي تأمین نیازهاي مختلف مصرف، مشروط به توجیه فنی، اقتصادي، اجتماعی و زیست‌محیطی و منافع ملی موردنظر قرار گیرد. ولي در برخي از طرح¬هاي انتقال آب بين حوضه¬اي در ايران، مفاد اين ماده‌قانونی رعايت نشده و اين امر باعث شده رئيس سازمان حفاظت محيط¬زيست كشور طي نامه مورخ 23/7/1386 خطاب به وزير نيرو درخواست نمايد كه در اجراي این‌گونه طرح‌ها شرايط زیست‌محیطی و اجتماعي مدنظر قرارگرفته شود. در این نامه به این موضوع اشاره‌شده که طرح¬هاي انتقال آب بین حوضه¬اي به لحاظ اهمیت و حساسیت فوق¬العاده و گستردگی اکوسیستم-هاي تحت تأثیر آن، با مسائلی از قبیل مسائل فنی، اقتصادي، اجتماعی و زیست‌محیطی زیادي مواجه می¬باشند.
در یک نگاه کلی طرح انتقال آب از حوضة رودخانة زاب به حوضة دریاچة ارومیه در قالب سیستم جمع¬آوری و همچنین تونل¬های انتقال از شاخة بادین¬آباد و انتقال از دریاچة سدهای مخزنی به حوضة رودخانة گادر صورت می¬گیرد. نحوة جمع¬آوری و انتقال آب بدین گونه است که با احداث بندهای انحرافی و ایجاد سازه¬های ترسیب رسوب بر روی شاخه-های غربی رودخانة زاب کوچک در دشت پیرانشهر، امکان انتقال جریانات مازاد آب رودخانه¬ها از طریق سیستم انتقال فراهم می¬گردد (شکل 2). مطابق این طرح:
1- با احداث سد مخزنی سیلوه بر روی رودخانة لاوین در 13 کیلومتری شمال شهر پیرانشهر، با گنجایش 63/74 میلیون مترمکعب و میانگین آورد سالانه 160 میلیون مترمکعب، سالانه 95 میلیون مترمکعب آب از طریق حفر تونل به طول یک کیلومتر و کانالی به طول 21 کیلومتر، به سد چپرآباد بر روی رود کانی¬ره¬ش در حوضة رودخانة گادَر منتقل می¬گردد.
2- با احداث سد بادین‌آباد بر روی این رود، سالانه 220 میلیون مترمکعب آب از طریق حفر کانال به سد کانی¬سیو منتقل می¬شود.
3- با احداث سد شیوه بر روی شاخة اصلی رود زاب، سالانه 195 میلیون مترمکعب آب از طریق پمپاژ و حفر کانال به مخزن سد کانی¬سیو منتقل می¬شود.
4- درنهایت با احداث 7/35 کیلومتر تونل، سالانه 623 میلیون مترمکعب آب از سد کانی¬سیو به حوضة رودخانة گادر و سپس دریاچة ارومیه منتقل می¬شود. این تونل دارای پوشش بتني است و دهانه ورودي آن از بالادست مخزن سد کانی¬سیو آبگيري مي-شود و دهانة خروجي آن در دامنة شمالي کوهستان بَگم¬قه¬لا قرار دارد و آب تونل را وارد دشت نقده و حوضه آبريز درياچه اروميه خواهد نمود. قطر تمام‌شده اين تونل 5/5 متر و ميزان آب انتقالي به حوضه دشت نقده و درياچه اروميه حدود ٦٢٣ ميليون مترمكعب در سال در نظر گرفته‌شده است.
شکل (2) نقشة نمای کلی طرح انتقال آب از حوضة رودخانة زاب به دریاچة ارومیه.
مدت‌زمان اجرای پروژه پنج سال تعیین‌شده است که در صورت جلوگيري از هرگونه اتلاف وقت و اعتبار رسانی به‌موقع تا سال 1396 به بهره¬برداری خواهد رسيد.
با توجه به تحقیقات به‌عمل‌آمده پیش‌بینی می‌شود اجرای پروژة انتقال آب باعث تغییرات عمده‌ای در ویژگی‌های هیدرولوژیکی، اکولوژیکی و مورفولوژیکی بستر رودخانه در نواحی پایین‌دست سد گردد:
* دبی رودخانة زاب از 72/1464 میلیون مترمکعب در سال به 83/656 میلیون مترمکعب در سال کاهش پیدا خواهد نمود (شکل 3).
شکل (3) نمودار متوسط دبی رودخانة زاب در ایستگاه گرژال در یک دورة 49 ساله و دبی آن بعد از اجرای پروژه
* میزان تغییر در دبی رودخانة زاب در پایین‌دست سد کانی سیو در حدود 45 درصد خواهد بود.
* در ماه‌های شهریور و مهر بستر رودخانة زاب از پای دیوارة سد تا الحاق سرشاخة آب‌خورده به‌طور کامل خشک می‌شود (شکل 3).
* در مراحل اولیة آبگیری دریاچه، آزادسازی آب به بخشهای پایین‌دست سد کانی سیو شدیداً کاهش خواهد یافت و تغييرات مقطع عرضی رود تشدید خواهد شد.
* در مقطع A(از دیوارة سد تا محل الحاق شاخه آب‌خورده) قدرت جریان بیشتر از قدرت بحرانی جریان، بار رسوب کمتر از ظرفیت انتقال خواهد بود و حاصل آن: متمرکز شدن جریان در بخش عمیق‌تر، تشکیل تراس جدید، کوچک شدن مقطع عرضی، نابودی پوشش گیاهی کناری و یا عقب‌نشینی آن، فرسایش و تخریب پشته‌های رسوبی خواهد بود.
* در مقطع B(از شاخه آب‌خورده تا محل الحاق شاخه دوچومان) قدرت جریان برابر قدرت بحرانی جریان و بار رسوب برابر ظرفیت انتقال خواهد بود. حاصل آن: پایین رفتن سطح اساس شاخه‌های فرعی و فرسایش قهقرایی در سرشاخه‌های بیکوس، آب‌خورده، ترکش و نعلین، برش کناره‌های رود، پر شدن چالاب‌های موجود در مسیر جریان از طریق نهشته‌گذاری خواهد بود.
* در مقطع C (از محل الحاق چم دوچومان تا محل ورود چم سیپکان به رود زاب) قدرت جریان کمتر از قدرت بحرانی جریان و بار رسوب بیشتر از ظرفیت انتقال خواهد شد؛ بنابراین هم عمق بستر در اثر فرآیند رسوب‌گذاری و هم‌پهنای آن به دلیل تشکیل پشته‌های رسوبی در مسیر جریان و رسوب‌گذاری در کناره‌ها کاهش خواهد یافت.
همچنین با احداث سد سیلوه و انتقال آب به سد چپرآباد پیش‌بینی می‌شود:
* بعد از آبگیری سد سیلوه و انتقال آب به حوضة دریاچة ارومیه، دبی رودخانة لاوین از 39/196 میلیون مترمکعب در سال به 89/63 میلیون مترمکعب کاهش خواهد یافت.
* در اثر کاهش جریانات سطحی، تراز آب زیرزمینی آبخوان پیرانشهر در حدود 92/2 متر کاهش خواهد یافت این در حالی است که آب‌های زیرزمینی منطقه از یک‌روند کاهشی 3/43 سانتی¬متر در سال برخوردار است و این خود روند افت تراز آب زیرزمینی دشت پیرانشهر در پایین¬دست سد سیلوه را تشدید خواهد نمود.
* ازآنجاکه یکی از واکنش-های طبیعی در برابر کاهش تراز آب زیرزمینی، نشست زمین است، از طرف دیگر دشت پیرانشهر بر رسوبات جوان آبرفتی مربوط به دورة کواترنر منطبق است، پیش¬بینی می¬شود حاشیة شمالی و غربی دشت که منطبق بر رأس مخروط¬افکنه¬ها و رسوبات دانه‌درشت است، نشست زمین به‌صورت ناگهانی و پایین‌دست دشت که منطبق بر قاعدة مخروط¬افکنه¬ها و رسوبات مارن و رس است نشست زمین به‌صورت تدریجی خواهد بود.
* همچنین با استناد به گسل-های فراوان ازجمله گسل سراسری زاگروس که از جنوب آبخوان پیرانشهر می¬گذرد و در امتداد خط کنیک آبرفت‌های جوان کواترنری را از تشکیلات نسبتاً سخت دوران کرتاسه جدا می‌کند، پیش¬بینی می¬شود با ایجاد شکاف در این بخش از حوضه، نشست زمین تشدید شود.
* در نتیجة شکاف¬های کششی ناشی از افزايش خطي پديدة نشست از حاشيه ارتفاعات به سمت مركز دشت، با توجه به موقعیت شهر پیرانشهر، خسارات سنگینی به ساختمان-ها و تأسیسات شهری وارد خواهد شد.
* علاوه بر مخاطرة نشست زمین، کاهش تراز آب زیرزمینی دشت پیرانشهر می-تواند اثرات منفی زیست‌محیطی و اقتصادی-اجتماعی عدیده¬ای در قالب خشک شدن چشمه¬ها، خاک کشاورزی، کاهش سطح زیر کشت و به‌تبع آن کاهش بازدة محصولات کشاورزی منطقه و درنهایت مهاجرت مردم به علت کاهش منبع درآمد، در حوضة مبدأ به همراه داشته باشد. این در حالی است که شغل اکثر ساکنان این منطقه کشاورزی است و حیات آن‌ها وابسته به جریان رود زاب و آب‌های زیرزمینی منطقه است.
در پایان پیشنهاد می‌گردد:
* در راستای جلوگیري از بر هم زدن موازنة محیط‌زیست در حوضة آبریز زاب که حاصل برقراری تعادل میان تأثیرات متقابل فرآیند و فرم در مدت‌زمان طولانی است، باید در نحوة نگرش و برداشت ما از آب تغییر اساسی به وجود آید و مدیریت جامع آب به‌عنوان یک مسئولیت منطقه¬اي و ملّی باقدرت تصمیم-گیري و برنامه¬ریزي قوي اعمال گردد.
* پیشنهاد می¬گردد، طرح انتقال آب از حوضة آبریز رودخانة زاب به دریاچة ارومیه علاوه بر تأكيد بر مديريت محیط‌زیست و كيفيت منابع آب، با در نظر گرفتن ملاحظات ژئومورفولوژیکی در چهارچوب دیدگاه سیستمی، مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد.
این مطلب در شمارە دهم (مرداد 1395) ماهنامە چیا بە چاپ رسیدە است.
ثبت دیدگاه