(تعریف و مفاهیم) / بخش اول /
علی دلاویز
مفهوم آسیب‌شناسی در علوم اجتماعی اقتباسی است از مفهوم بیماری در علوم زیستی و پزشکی که از تشابه انسان (موجود زنده) و جامعه (به‌عنوان واحد) اخذشده است. این مفهوم به همانندی وجود بیماری در یک موجود زنده با آسیب در جامعه دلالت دارد. آسیب اجتماعی به وجود مشکلات مختلفی که در سطوح اجتماعی اشاره دارد که از جنبه‌های مختلف فردی و اجتماعي موردبررسی قرار می‌گیرند. درواقع اصل بر این است که کالبد زندگی اجتماعی انسان در حالت نسبی تعادل و بهنجار قرار دارد و به دلایلی اختلال و نابسامانی در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی به وجود آمده که موجب مشکلاتی در حیات مطلوب جامعه می‌شود. آشکار است که دیدگاهی کارکردی بر اصطلاح آسیب‌شناسی سایه افکنده، هرچند در جامعه شانسی سعی بر این است که از دیدگاه‌های مختلف تعریف، علل و عوامل و پیامدهای آن بررسی شود؛ بنابراین آسیب‌شناسی اجتماعی به مطالعه مشکلات، اختلال و عدم هماهنگی در ابعاد حیات اجتماعی انسان‌ها می‌پردازد. در جامعه‌شناسی، شناخت کج‌رفتاری، همسان مطالعه آسیب‌شناختی اجتماعی است که شناخت علل و عوامل در تبیین موضوع ضرورت دارد و پیامدهای آن منجر به اختلال و مشکلات اجتماعی عدیده می‌شود.
کج‌رفتاری اجتماعی
وجود نظم و تعادل در رفتار اجتماعی، تصوری کلی در همنوایی رفتار افراد با هنجارهای اجتماعی دارد. در چنین حالتی انتظار می‌رود، بیشتر مردم در بیشتر اوقات با چنین هنجارهایی سازگار و هم‌نوا باشد. ولی با مشاهده رفتار مردم هم‌زمان باوجود همنوایی با هنجارها شاهد سرپیچی و هنجارشکنیهای فردی و اجتماعی در زندگی روزمره هستیم. وجود تقلب در امتحان مدارس و دانشگاه، پو‌شیدن لباس‌ها و آرایش‌های عجیب، دزدی و عدم توجه به مالکیت خصوصی و عمومی، سرپیچی از قانون، تجاوز و خودکشی و … نمونه‌های کوچکی از رفتارهای بخشی از مردم است که به کج‌رفتاری و انحراف اشاره دارد. درواقع، اگر رفتاری با انتظارات مشترك اغلب اعضای جامعه و يا يك گروه يا سازمان اجتماعی سازگار نباشد و بيشتر افراد آن را ناپسند و يا نادرست بدانند، کج‌روی اجتماعی تلقّی می‌شود. هر جامعه‌ای از اعضاي خود انتظار دارد كه از ارزش‌ها و هنجارهای جامعه تبعيت كنند؛ اما طبيعی است كه همواره افرادی در جامعه يافت می‌شوند كه از برخی از اين هنجارها و ارزش‌ها تبعيت نمی‌کنند. افرادی كه همساز و هماهنگ باارزش‌ها و هنجارهاي جامعه و يا سازمانی باشند، «هم‌نوا» و يا «سازگار» و اشخاصی كه برخلاف هنجارهای اجتماعی رفتار كنند و بدان‌ها پایبند نباشند، افرادی «ناهمنوا» و «ناسازگار» می‌باشند. این‌گونه رفتارها را انحراف اجتماعي يا Deviance Social و یا کج‌روی اجتماعی گويند.
بسیاری از اندیشمندان اجتماعی بر این باورند که هیچ‌گاه تمام افراد جامعه با هنجارها و ارزش‌های اجتماعی هم‌نوا نیستند و جامعه‌ای بدون انحراف و آسیب وجود ندارد. درواقع بسیاری رفتارهای افراد در شرایط مکانی و زمانی خاص هر جامعه و گروه نسبی هستند و هیچ رفتاری مطلق و لایتغیر نیست؛ بنابراین نباید کج‌رفتاری و وجود آسیب در پیوند باارزش‌های آسمانی و فلسفی به‌عنوان مبنای کلی قواعد اجتماعی و ارتباطات انسانی موردمطالعه قرار گیرد.
اهمیت آسیب‌شناسی اجتماعی
به تاریخ زندگی بشر، آسیب‌شناسی اجتماعی موردتوجه اندیشمندان، نهاد دین و سیاست بوده است. هر جامعه‌ای متناسب باارزش‌ها و فرهنگ خود رفتار فردی و اجتماعی را معنا بخشیده و آن را در چارچوب عرف و قوانین موردبررسی و قضاوت قرار داده است. با گسترش زندگی اجتماعی در قالب شهرنشینی، دنیای مدرن و سرمایه‌داری این مفهوم بیشتر موردتوجه اندیشمندان علوم انسانی قرارگرفته است. توسعه اقتصادی و اجتماعی یک سده اخیر در جوامع مختلف همراه با تغییرات وسیع در سبک زندگی انسان‌ها همراه باوجود انواع مشکلات اجتماعی بوده است. همچنین افزایش توقعات و انتظارات مادی و دنیایی از زندگی اجتماعی و تغییرات کند ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی نهادمند، آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی را بیشتر متظاهر کرده است. افزون بر آن بی‌توجهی به مطالبات اقشار فقیر جامعه همراه با طرح‌ها و برنامه‌های مدرنیته و بورژوازی و وجود فساد گسترده در نهاد دولت و مدیریت جامعه عوامل متعدد دیگری را به موضوع آسیب‌های اجتماعی مرتبط کرده است.
آسیب‌های اجتماعی ابعاد مختلف فردی و اجتماعی دارد و در بررسی آن باید به وجود ابعاد روانی، فردی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی توجه ویژه شود. همچنین در یک سده اخیر دیدگاه‌ها و رویکردهای مختلف و گاه متضادی در مطالعه و بررسی آسیب‌های اجتماعی به وجود آمده است که هرکدام با نگرشی متفاوت بر بعد فردی و یا اجتماعی تأکید بیشتری دارد. شناخت ابعاد آسیب‌ها و مشکلات، علل و عوامل و پیام‌های آن هم‌زمان با درکی وسیع از ارزش‌ها و هنجارهای گروهی و اجتماعی، دید و نگرشی نو نسبت به مطالعه آن‌ها به اندیشمندان و مردم می‌دهد. با هر رویکردی در مطالعه آسیب‌های اجتماعی هر جامعه‌ای به کاهش آسیب‌ها و مشکلات امید زندگی بهینه و مطلوب‌تری دارد.
در مطالعه آسیب اجتماعی قبل از هر چیز باید بر قبول وجود مشکل و آسیب اذعان و اعتراف نمود و با دیدگاهی کلی و انتقادی سعی در مطالعه، تحلیل و توجه ویژه به‌مثابه یک آسیب جدی فردی و اجتماعی باشد. برای مثال آسیب اعتیاد به مواد مخدر در ایران برای سال‌های زیاد به علت عدم اذعان و توجه و مطالعه عمیق و همچنین برنامه‌ها و برخوردهای نادرست دستگاه‌های اجتماعی و مدیریتی، به‌عنوان آسیب و مشکلی جدی‌تر از گذشته به بحرانی عمیق اجتماعی تبدیل سده است.
شناخت جامع مشکلات و آسیب‌ها هم‌زمان با فعالیت‌های مدنی و اجتماعی و در صورت لزوم اصلاح عمیق قوانین و نهادهای دولتی و مدیریتی در کاهش آسیب‌ها و پیامدهای آن نقش حیاتی دارد و می‌تواند مانع از بحران عمیق اجتماعی شود. بحث از آسیب‌های اجتماعی نیازمند تحلیل ابعاد مختلف آن همراه با طرح‌ها و برنامه‌های مختلف و بنیادی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی دارد. ارتباط انواع آسیب‌های اجتماعی باهم شبکه‌ای از آسیب‌ها را به همراه دارد و بحث و تحلیل هرکدام نیازمند بررسی ارتباط همه جنبه با مشکلات عمیق مثل (فقر، بیکاری، مشکلات مربوط به جوانان) دارد.
بنابراین در مطالعه کج‌رفتاری و آسیب‌های اجتماعی توجه به چند اصل، دیدگاهی مطلوبی به کارشناسان و محققان، مردم، نهادها و دستگاه‌های مرتبط می‌بخشد که در تحلیل و فعالیت‌ها برای کاهش آن‌ها می‌تواند کارساز و مؤثر باشد.
= کلی‌نگری آسیب اجتماعی
= ارتباط شبکه‌ای آسیب‌های اجتماعی و فردی با یکدیگر
= توجه به نسبیت اجتماعی، زمانی و مکانی رفتارهای انسان
= تأکید ویژه‌بر حمایت‌های اجتماعی
ابعاد آسیب شناسی اجتماعی
به دلیل ماهیت نسبی بودن علوم اجتماعی، چیستی معیار و ملاک‌های انحراف و آسیب اجتماعی پرسشی مهم و اساسی است. کدام‌یک از رفتارهای فردی و اجتماعی افراد آسیب و انحراف تلقی می‌شوند؟ درواقع تشخیص رفتاری بهنجار و نابهنجار در جامعه چیست؟ اندیشمندان اجتماعی بر وجود چند معیار برای آسیب‌های اجتماعی تأکید می‌کنند:
1- معیارهای آماری: از ویژگی‌های تشخیص کج‌رفتاری و وجود آسیب در رفتار فردی و اجتماعی، فراوانی و تعداد چنین رفتارهایی به نسبت رفتارهای اکثریت مردم جامعه است. درواقع هرگاه رفتار فرد یا افرادی خارج از حد متوسط (میانگین) رفتارهای معمول در هر جامعه‌ای باشد، جز کج‌رفتاری شناخته می‌شود. درواقع فراوانی زیاد افرادی که رفتار کج روانه دارند یا تعداد زیادی افرادی که درگیر یک مشکل اجتماعی هستند یکی از ملاک‌های تلقی وجود کج‌رفتاری یا وجود آسیب در جامعه هست. هرچند به‌طور مطلق فراوانی و آمار افراد مرتبط با رفتار کج روانه به‌طور ذاتی کج‌رفتاری محسوب نمی‌شود و در شرایط مکانی و زمانی هر جامعه باید موردمطالعه و تحلیل قرار گیرد. به‌هرحال افزایش آماری افراد درگیر با آسیب اجتماعی نشانه‌ای از وجود ناهماهنگی و نابسامانی اوضاع اجتماعی دارد. برای مثال اگر در یک شهر یا منطقه‌ای چند نفر بیکار باشند بحث از وجود مشکلاتی است که این افراد با آن مواجه هستند ولی اگر به‌صورت نسبی افراد زیادی از گروه‌های اجتماعی (به‌ویژه جوانان و تحصیل‌کردگان) بیکار باشند، قطعاً یک مشکل اجتماعی است که تنها با فعالیت افراد رفع نخواهد شد.
2- معیار جامعه: بسیاری از رفتارهای انسان در ارتباط با افراد دیگر و در جامعه قابل‌تعریف هستند. انسان موجودی اجتماعی است و رفتارهای او در واکنش به رفتار اطرافیان و عضویت او در گروه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. رفتارهای انسان در ارتباط باارزش‌ها و هنجارهای جامعه عینیت پیدا می‌کند که حاصل سال‌ها تجربه مشترک و تاریخی اعضای جامعه است. تأثیرات ساختی و نهادی جامعه بر رفتار افراد هر جامعه به‌عنوان چارچوب مشترک زیست‌فرهنگی انکارناپذیر است، هرچند فرد می‌تواند کنشگری فعال در تغییرات اجتماعی باشد. اینکه میزان همنوایی رفتار افراد باارزش‌ها و هنجارهای جامعه تا چه حد است در ارتباط با انتظارات جامعه شکل می‌گیرد. جامعه به‌عنوان وجدان مشترک بر رفتار اجتماعی اعضای خود قضاوت خواهد کرد و درصورتی‌که چنین رفتارهایی همنوایی جامعه را تهدید کند به‌عنوان یک آسیب و نابسامانی تلقی خواهد شد. درواقع هرگاه رفتار بخشی افراد کارکردهای جامعه را با خطر مواجه کند آسیب اجتماعی در حال شکل‌گیری است و جامعه آن را یک معضل اجتماعی قلمداد می‌کند. البته این معیار در شرایط مختلف اجتماعی مطلق نیست و با تغییر ارزش‌ها و هنجارها، دیدگاه جامعه دچار دگرگونی می‌شود. برای مثال شاید آمار طلاق و جدایی در کشورهای غربی از جامعه ما بیشتر باشد ولی به دلیل ارزش‌های اجتماعی آن جامعه (برابری زن و مرد در قوانین، آزادی‌های فردی و دنیاگرایی)، موضوع طلاق در آن جوامع یک آسیب اجتماعی محسوب نشود درحالی‌که در جامعه ما افزایش آمار طلاق به نسبت سال‌های پیش، یک آسیب مهم اجتماعی تلقی شود.
3- معیار ازنظر فرد: یکی دیگر از ملاک‌های وجود آسیب در جامعه شرایطی است که خود افراد را درگیر چنین مشکلی می‌نماید. زندگی اجتماعی جدای از کارکرد اجتماعی باید برای افراد جامعه آرامش و مطلوبیت زندگی را به ارمغان آورد. میزان شدت ناراحتی که فرد را از شرایط نابسامان اجتماعی متأثر خواهد کرد معیار مهمی برای تلقی آسیب اجتماعی خواهد بود. چون در چنین شرایطی به سازگاری فرد با شرایط موجود لطمه خواهد رساند و در صورت تداوم برای فرد غیرقابل‌تحمل خواهد شد و به منبعی برای ایجاد آسیب‌های دیگر تبدیل خواهد شد. در چنین حالتی ارتباطات شخص با افراد جامعه دچار ازهم‌گسیختگی خواهد شد و رابطه او با خانواده و دوستان و جامعه با تهدید مواجه می‌شود. فرد به لحاظ روانی احساس ناخوشایند همراه بافاصله اجتماعی پیدا خواهد کرد و با تداوم آن و عدم موفقیت شخصی در بهبود اوضاع، شرایط موجود به آسیبی جدی برایش محسوب می‌شود. برای مثال رفتار فرد در ابتلا به اعتیاد یا رفتار خشونت‌آمیز در خانواده، احساس شرایط نامطلوب را برای او به همراه دارد. همچنین تأثیرات خرابی بر روابط او (به‌ویژه با افراد نزدیک) با افراد گروه و جامعه به دنبال دارد که خود روح و روان شخص را عمیقاً متأثر خواهد کرد. چنین حالتی در ابتلای اولیه به مواد مخدر به‌عنوان آسیبی رفتار او را تغییر خواهد داد و احساس، روان و ارتباطات او را دچار اختلال خواهد کرد. در شرایطی این‌چنینی بدون توجه به آمار و ارقام و ارزش‌های کلان جامعه، اعتیاد و خشونت آسیبی جدی برای جامعه تلقی خواهد شد.
با مقدمه‌ای بر تعریف و ابعاد آسیب‌های اجتماعی ناچار به بحث و تحلیل انواع آسیب‌ها خواهیم بود. البته آسیب‌هایی که در جامعه تبدیل به بحران و مشکلاتی جدی شده‌اند و بخشهای مهم جامعه را به‌صورت مستقیم یا پیامدی دچار خودکرده است. با مشاهده‌ای کلی می‌توان آسیب‌های اجتماعی جدی جامعه را بدین شکل عنوان کرد:
= بیکاری (به‌ویژه بیکاری جوانان و تحصیل‌کردگان) * فقر گسترده * طلاق و اختلافات زوجین * اعتیاد به مواد مخدر *خودکشی (به‌ویژه زنان) * خشونت * فحشا و خودفروشی *انحرافات جنسی * کودکان کار *حاشیه‌نشینی در شهرها.
همچنین سازمان بهزیستی کشور یکی از نهادهای متولی بررسی و حمایت از مبتلایان به انواع آسیب‌های اجتماعی به شکل رسمی این آسیب‌ها را به‌عنوان مشکلات اجتماعی جدی در جامعه شناسایی کرده و برای هرکدام تحلیل و بررسی آن‌ها تلاش کرده است:
= طلاق *اعتیاد *خشونت در خانواده (علیه زنان و کودکان) *کودکان خیابانی *فقر و پدیده تکدیگری *ایدز *فرار از خانه (نوجوانان) *خرابکاری (وندالیسم) *استفاده نامناسب اینترنت و فضای مجازی *سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرها *عرفان‌های نوظهور.
این مطلب در شمارە دهم (مرداد ۱۳۹۵) ماهنامە چیا بە چاپ رسیدە است.
ثبت دیدگاه