دکتر افراسیاب جمالی
روار یکی از روستاهای منطقه هه‌ورامان است که در حد فاصل بین کوه‌های شاهو و کوه کوسالان و در دره سیروان واقع شده است روار در فرهنگ لغت به معنی نگهبان زندان آمده است و در مورد وجه تسمیه آن به معانی چون رودخانه، روبه خورشید، روبه پایین اشاره شده است و همچنین بیش از ده مکان در کل ایران از جمله در استان های مازندران، گیلان، کرمان، شیراز، لرستان با این اسم وجود دارند و تقریبا موقعیت جغرافیایی آن‌ها روستاهایی هستند که در کناره رودها واقع شده اند.
روستای روار مکانی محصور شده بین کوه و رودخانه است با نشانه‌هایی از پل‌های قدیمی که زمانی گذرگاه و محل تلاقی و رخدادهای فراوانی بوده‌است اما متأسفانه فرهنگ شفاهی در شرق و عدم نگارش و نوشتن و ثبت نشدن رخدادهای گذشته موجب شده است اینک تنها به روایتهای شفاهی دسترسی داشته باشیم. گرچه در چند قرن گذشته با پدید آمدن علوم جدید در غرب، باستان‌شناسی به کمک شناسایی چنین مناطقی برآمده‌است، اما متأسفانه عدم توجه دولتهای گذشته و حال به کاوش های باستان‌شناسی در این منطقه موجب شده است که تاکنون کار جدی در این منطقه در زمینه کاوش آثار باستانی صورت نگیرد و عملیاتی که در دوسال گذشته انجام شده هرچند زوایایی از قدمت این منطقه را روشن نموده است اما در شکل کلی اکنون همچون نوشداروی بعد از مرگ سهراب نمود پیدا کرده است زیرا آبگیری سد داریان و مدفون شدن بخش زیادی از مناطق بکر و دست نخورده باستانی موجب شده است تا اینک تنها خاطراتی از این مناطق در اذهان باقی بماند برای شروع وضعیت آثار و نشانه‌های باستان شناختی منطقه روار با جمع‌بندی یافته‌های اخیر و تکیه بر فرهنگ شفاهی و همچنین درک و تحلیل فضا و یا آثار موجود آنچه را که لازم است همچون داده‌های بنیادی برای کارهای آینده باستان‌شناسی ضرورت دارد بیان نماییم.
در منطقه روار سه دسته اماکن دارای نشانه های باستان شناختی متفاوت قابل تمیز هستند که آن‌ها را به صورت جداگانه مورد واکاوی نشانه شناسی قرار می‌دهیم البته روستای اصلی به صورت مجزا بررسی می‌شود:
1- دره‌ها و سکونت‌گاه‌های حاشیه رود سیروان
2- دو روستای قدیمی و مدفون‌شده زیرخاک
3- نقاط یافته شده در کاوش‌های باستان‌شناسی
1- با توجه به بافت جوان کوه‌های اطراف و مشرف بودن آن‌ها به رودخانه سیروان چشمههای آب گوناگون، دره‌ها و کنار چشمه‌ها چند نقطه قابل‌شناسایی هستند که تمامی آن‌ها اینک زیرآب سد داریان مدفون‌شده‌اند. این نقاط عبارت‌اند از:
“ده‌ره و کورا “،”ده‌ره نیجه ” (ده‌ره‌نی) «ده‌ره‌وه‌زی» ده‌ره گردو و همچنین از منطقه‌ای بنام ” له‌جه‌م، کلووش ” تا دشتی مسطح که زمانی محل تجمع کاروانیان بوده است و بنام قهوه‌خانه شهرت داشته است.
ده‌ره کورا و ده‌ره نیجه، دو ده‌ره در پایین‌دست روار به سمت روستای عباس‌آباد هستند که دارای چشمههای جداگانه، آب، باغات انار، انگور و انجیر می‌باشند و نشانه‌هایی از تغییرات و دگرگونی در طبیعت به‌واسطه انسان در آنجا به چشم می‌خورد، به گواه مردم و روایتهای شفاهی، دیرزمانی سکونت‌گاه بوده است “ده‌ره‌وه‌ز ” همین‌طور در کنار رودخانه چشمه‌ای بنام “هانه رزله ” بوده است و در بین روستای روار و زۆم واقع‌شده است و نشانه‌های سکونت و عوارض مصنوعی در آنجا هم یافت می‌شوند.
“له‌جه‌م “، “ده‌ره قوول “، “وه‌لی ” محوطه‌ای است که درگذشته دو نشانه قوی تمدنی در آن وجود داشته است یکی چاه‌های طبخ آدامس طبیعی ون، به این شکل که هنگامی‌که شیره درخت ون گردآوری‌شده است در این مکان به مدتی نامعلوم استادکاران و کارگران سقز سازی در آنجا سکونت نموده و شیره‌های خود را طبخ نموده و به شکل آماده روانه شهرها و مراکز فروش نموده‌اند. شاید چنین سنت و رویه مربوط به زمان‌های بسیار دور باشد هرچند چنین اموری را با حدس و ظن می‌توان بیان نمود اما نشانه‌های قوی دلالتگر دیرینگی این منطقه می‌باشد. از سوی دیگر این نقطه محل عبور کاروان‌هایی بوده که از هه‌ورامان لهون به سمت ژاوه‌رۆ گذر کرده‌اند و درگذشته‌های دور در این مکان کاروانسرا و محل استراحت کاروانیان بوده است در این مسیر راهی وجود داشته است که بنام “راه هه‌جیجی‌ها ” مشهور بوده است. مردم روستای هه‌جیج درگذشته سوداگر و تجارت پیشه بوده‌اند و کاروان‌هایشان از این مسیر عبور کرده‌اند این مناطق هم در حاشیه رود سیروان بوده و اکنون در زیرآب مدفون‌شده است.
2- دو روستای مدفون‌شده در روبروی هم و تقریباً در نقطه متقارن رود سیروان واقع‌شده‌اند:
یکی از آن‌ها در دامنه کوه شاهو و دیگری در دامنه کوسالان قرار دارند و روستای دامنه شاهو به نام “ده‌گیلی ” (روستای کوچک) مشهور است این روستای قدیمی که بقایای آن زیرخاک مدفون است در کنار یک چشمه بنام “هانه‌و ده‌گیلی ” واقع‌شده است که مقداری مزارع کشاورزی و قبرستانی کهن در میان مراتع و جنگل بلوط باقی‌مانده است. این روستا در روایتهای شفاهی به روستای «گاوران» زرتشتی‌ها و همچنین «کافره ده‌گا» یعنی روستای کافران مشهور است و نشانگر آن است که از مناطق باستانی قبل از ورود اسلام به ایران است و زمین‌های کشاورزی این نقطه بین مردم روار و روستای اسپریز مشترک می‌باشد.
روستای دیگری در قسمت بالای روار کنونی به نام “ده‌گاگا ” (محل روستا) مشهور است و کنار دره‌ای بنام ” ده‌ره تنوله ” و چشمه‌ای بنام “سرچمه ” (چشمه بالا) واقع است و بنا به گفته اهالی روار در جریان حفر چاه آب به لایه‌ای از خاکستر و زمین سوخته رسیده‌اند که احتمال دارد زمانی روستا بوده و دچار آتشسوزی شده است و ساکنان به مکان جدیدتر نقل‌مکان نموده‌اند. سرچمه و چمه دو چشمه بزرگ آب در روستای روار بوده اند که سرچمه فصلی و چمه دائمی بوده است و ربط و نسبت این دو چشمه و روستای ده‌گاگا و روستای روار را می‌توان در این وضعیت جغرافیایی مشاهده نمود. در بالاتر از این روستا دو چشمه آب فصلی دیگر واقع‌شده‌اند که اسامی آن‌ها درخور توجه است ” ادا وتێ ” و ” ادا پیرێ ” دو اسم با یک معنی مادر پیر و مادر خفته، نام‌گذاری چشمه آب بانامی زنانه، نشان از کهن بودن آنهاست. اسامی زنانه مکان‌ها، به‌خصوص در مورد آب، که مظهر زایندگی وزندگی است؛ به دوره قبل از زرتشتیان برمی‌گردد و از سوی دیگر صفت پیری و خوابیدن هم نشان کهن و باسابقه بودن این اسامی است و طغیان این دو چشمه در نظر مردم روستا همیشه مبین نشانه‌های خوب و سبب خوشحالی مردم شده است.
3- نقاط کاوش شده جدید که توسط هیئت باستان‌شناسی استان کوردستان در مکانی است که در فاصله‌ای نه‌چندان دور از هم واقع‌شده است.
الف: منطقه باستانی سرچشمه: این منطقه که در گزارش باستان‌شناسی بنام سرچم مشهور شده است نشان از بی‌توجهی و غفلت هیئت از درج صحیح اسامی دارد.
سرچمه نام چشمه‌ای است که در این نقطه واقع‌شده است وجه‌تسمیه سرچمه از وجود دو چشمه حکایت دارد که در سمت پائین چشمه اصلی روستا بنام چمه شهرت دارد و این چشمه فصلی هم بنام سرچمه شهرت دارد در کاوش به‌عمل‌آمده از این محوطه آثاری شامل سفال، ظرف سنگی، ابزار سنگی، بقایای استخوان حیوانات و معماری یافت شده است. سفال‌هایی با پوشش قرمز، نخودی، یا تزئینی فشاری انگشتی و نقش هندسی‌اند. این آثار به دوره مس و سنگ میانی است که تاکنون در هه‌ورامان چنین سابقه‌ای وجود نداشته است و همچنین آثاری از دوره عصر آهن یافته شده است.
ب: مکان دوم نقطه‌ای است که در بین مردم بنام زندان شهرت دارد؛ دخمه‌ای است در زیرخاک که درجایی بنام “قوته بری” واقع‌شده است این دخمه خاکی با پله‌هایی در پائین آن به دهانه می‌رسد و با پله به پایین دخمه ختم می‌شود و شباهت زیادی به مقبره‌های خانوادگی دارد و هم‌اینک گروه کاوش مشغول حفظ و مرمت آن است. این دو نقاط به سابقه‌ای تمدنی حدود 6 هزار سال پیش اشاره دارد و در نوع خود در منطقه هه‌ورامان بی‌نظیر است.
روستای روار در پایین‌دست کوهی واقع‌شده است که به آن “سه‌رمه‌ر ” یا بالای غار گفته می‌شود که یک‌رشته کوه کوتاه است که فاصله آن‌چنانی با رودخانه سیروان ندارد و این محوطه خانه‌های روستا و باغات آن واقع‌شده است این نقطه از ” هانه قاسم” شروع می‌شود و با عبور از آش خدر و قله و سه‌رمه‌ر و سه‌رخزله می‌رسد که مجموعه‌ای از غارهای کوچک است؛ و رولیت‌های شفاهی بر این پایه است که اولین ساکنان روستا در زیر دامنه این کوه‌ها و کنار و دهانه غارهای کوچک می‌زیسته‌اند و حتی زمانی بین این کوه‌ها به شکل دالان مانند بوده و مردم در آن سکونت گزیده‌اند.
روستای روار که اینک به‌واسطه آبگیری سد داریان تخریب و مدفون‌شده است؛ می‌توانست بخش فراوانی از این تمدن کهن در کاوش‌های باستانی رازگشایی گردد. متأسفانه به‌واسطه فرهنگ شفاهی و عدم توجه هم‌زمان به این منطقه با کاوش در دیگر نقاط ایران، راز این سرزمین برای همیشه زیرآب مدفون گردید و روار که اینک باسابقه 6 هزار سال تمدن در حاشیه‌ای قرار می‌گیرد که قرار است با برنامه مخرب سدسازی و صنعت رو به رشد توریسم به تفرجگاه و مکانی تفریحی تبدیل گردد. بدین‌سان در عصری که می‌تواند شناسایی این فرهنگ کهن باشد برای همیشه سربه‌مهر باقی می‌ماند.
این مطلب در شماره ۱۲ ماهنامە چیا چاپ گردیده است.
ایمیل نشریه: chya.govar@gmail.com
ثبت دیدگاه