سَرکَوت عزیزی. کارشناس ارشد علوم سیاسی
این نوشته حاصل یک سال پژوهش میدانی و تحقیق گسترده و حضور در مدارس و کلاس‌های درس در سطح شهرستان‌های مریوان و سروآباد و روستاهای اطراف می‌باشد.
برای انجام پژوهش از 40 مدرسه و کلاس‌های آنان (مریوان 5 مدرسه و سروآباد 35 مدرسه) در نوبت‌های متوسطه اول و دوم بازدید کرده‌ام و یا خود به‌عنوان مدرس حضورداشته‌ام؛ و با 350 دانش‌آموز در سروآباد و 100 دانش‌آموز در مریوان از نزدیک در چند نوبت در این موردبحث و تبادل‌نظر کرده‌ام و هم‌چنین مستقیم در مدت این سال به‌صورت مستمر با دبیران و معلمان زیادی در هردو شهرستان بحث‌های زیادی داشته‌ام و از نظرات و آگاهی‌های آنان استفاده زیادی کرده‌ام.
از اهداف این پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– جمع‌آوری اطلاعاتی که با کمک آنان بتوانیم فضاهای آموزشی مدارس را نقد علمی کرد،
– به دست آوردن تعریف مدرسه مطلوب.
مؤسس روانشناسی اکولوژیک، بارکر، معتقد است که رابطه‌ای خاص بین ابعاد فیزیکی و رفتار وجود دارد و فرد با قرار گرفتن در مکان‌هایی با ویژگی‌های فیزیکی مشخص نقش‌های اجتماعی معینی را عهده‌دار می‌شود. مثلاً وضعیت فیزیکی نامناسب یک مدرسه و یا کلاس می‌تواند مانع جدی مشارکت دانش‌آموزان باشد.
نارضایتی از وضعیت فیزیکی مدارس و کلاس‌های درس
نمی‌توانیم بدون توجه به ساختمان مکان‌های آموزشی، انتظار داشته باشیم فرایند جامعه‌پذیری فراگیران به بهترین نحو صورت گیرد و برنامه‌های آموزشی و پرورشی بدون مانع صورت گیرد. بسیاری از مدارسی که به‌طور مستقیم در مدت یک سال مورد بازدید قرار گرفتند متناسب آموزش و یادگیری نبودند و ویژگی‌های فیزیکی مدارس و کلاس‌ها عامل اختلال در آموزش بودند. مثلاً نبود اتاق آزمایشگاه، نبود اتاق مشاوره، کتاب‌خانه بسیار کوچک و نامناسب، کلاس تاریک، نبود نور کافی، نبود اتاق فیلم و سالن ورزشی، حیاط کهنه و میز و صندلی‌های فرسوده، همگی سبب بیزاری ، ناخشنودی و خستگی زودرس شاگردان و معلمان می‌شود.
در هنگام گفتگو با دانش‌آموزان و معلمان، همه آنان محیط آموزشی را جزء اساسی آموزش می‌دانستند و معتقد بودند که محیط آموزشی بر رفتار و عملکرد و نگرششان تأثیر می‌گذارد و نمی‌توان در هر محیطی انتظار آموزش و یادگیری داشت. بسیاری از معلمان معتقد بودند درصد قبولی و میزان یادگیری دانش‌آموزان، تحت تأثیر نگرش معلمان قرار می‌گیرد و نگرش معلمان نمی‌تواند جدا از محیط آموزشی باشد.
کلاس کهنه با امکانات محدود، میزهای فرسوده و فضای نامناسب، مانع رابطه صمیمی و میزان بالای یادگیری در میان دانش‌آموزان می‌شود. مکانی که هم دانش‌آموز و هم معلم در آن آسایش و آرامش نداشته باشند هیچ‌وقت نمی‌تواند برای فرایند یادگیری مناسب باشد.
در بیشتر مدارسی که مورد بازدید قرار گرفتند فضای سبز دیده نشد و هیچ نوع برنامه‌ای هم برای ایجاد هم‌چنین فضای احساس نشد. در بیشتر مدارس دیوار حیاط مدرسه در وضعیت بسیار نامناسبی قرا داست و یا تخریب‌شده بود و یا تعمیر آن به‌کندی صورت می‌گرفت. دیوار بیشتر کلاس‌ها درنهایت فرسودگی و کهنگی قرا داشت. در چند مدرسه دیوار کنده‌شده بود و هنوز آثار سوختگی و سیاهی بخاری کلاس به چشم می‌خورد. دیوارها پر از نوشته‌های دانش‌آموزان، یادگاری، شعر، شکایت و آرزوهای آنان بود.
در هیچ کلاسی حتی یک گلدان دیده نشد و حتی در سالن و راهرو مدرسه نیز آثاری از یک گل نبود. مدارس هیچ وضعیت شادی را نداشتند. در تمام حیاط مدارس به‌غیراز ابتدایی‌ترین وسایل ورزشی، هیچ امکانات دیگری وجود نداشت. در بیشتر مدارس به‌غیراز دو تا سه توپ به‌دردنخور، هر آنچه برای ورزش و سرگرمی دانش‌آموزان لازم و ضروری بود وجود نداشت.
بیشتر دانش‌آموزان به‌ویژه در متوسطه اول در طول یک سال حتی یک‌بار هم فیلمی را در مورد هیچ‌کدام از دروس خود ندیده بودند. اصلاً هیچ اتاقی برای تماشای فیلم در این مدرسه‌ها اختصاص داده نشده بود و وقتی در مورد تماشای فیلم از دانش‌آموزان سؤال کردم. به‌شدت متعجب شدند و هیچ‌گونه اطلاعی نداشتند.
بیشتر مدارس از مراکز خرید خوراکی بهداشتی، محروم بودند و یا اگر هم داشتند به‌غیراز کیک، هیچ خوراکی دیگری موجود نبود. درصورتی‌که وجود مرکز خرید بهداشتی و مطمئن، از موارد ضروری در مدارس می‌باشد و باید دانش‌آموزان درباره خوردوخوراکشان آگاهی داشته باشند و توسط مربیان بهداشت در مدارس به آنان اطلاعات مفید داده شود.
مشاور در هر مدرسه‌ای حکم کیمیا را دارد و باید در تمام مدارس مشاور فعال و اتاق مناسب در اختیار دانش‌آموزان باشد؛ اما بیشتر دانش‌آموزان چه در متوسطه اول و چه در متوسطه دوم با مشاور ارتباط نداشتند.
متأسفانه نبود مکان مناسب برای مشاوران در بیشتر مدارس به چشم می‌خورد و سالن و راهروهای مدارس از نوشته‌هایی درباره اهمیت و ارزشمندی مشاوره هیچ خبری نبود و یا در حد بسیار کمی به این امر مهم پرداخته‌شده بود.
در جریان گفتگو، بیشتر دانش‌آموزان و معلمان از وضعیت فیزیکی مدارس و کلاس‌هایشان ناراضی بودند و از اینکه در هم‌چنین کلاس‌های حضور داشتند ناراحت بودند و احساس ناخوشایندی داشتند. اکثریت دانش‌آموزان اظهار می‌داشتند که مدرسه و اموال آن‌ها را متعلق به خود نمی‌دانند و در نگهداری مدرسه خود هیچ مسئولیتی ندارند.
فرسودگی، کهنگی میز و صندلی‌های کلاس به‌شدت بر رفتار و نحوه نشستن دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد و مانع همکاری و همیاری دانش‌آموزان با یکدیگر و مشارکت فعال آنان در کلاس می‌شود. مدارس و کلاس‌های که در دو شهرستان به‌صورت مشترک محل تحصیل دانش‌آموزان متوسطه اول و دوم بودند در چیدمان کلاس‌ها و صندلی‌ها هیچ برنامه و مدیریتی به چشم نمی‌خورد و مشخص بود درباره تناسب سن و قد دانش‌آموزان با میز و صندلی و نوع کلاس هیچ برنامه‌ای نداشته‌اند.
چگونه ممکن است دانش‌آموز کلاس هفتم بتواند از همان میز و صندلی دانش‌آموز سال چهارم دبیرستان باوجود تفاوت قد و توانایی. به‌راحتی استفاده کند. دانش‌آموزانی را مشاهده کردم که آن‌قدر از نشستن بر صندلی فرسوده و کهنه و نامناسب خسته و اذیت می‌شدند که ترجیح می‌دادند ایستاده به درس گوش دهند و یا در کف اتاق بنشینند.
این وضعیت نامناسب، در بسیاری موارد دانش‌آموزان را نسبت به کلاس و درس آن‌چنان بدبین کرده است که بعد از پایان هر کلاس میز و صندلی‌های خود را پرت می‌کنند و آن‌ها را می‌شکنند. در هیچ‌کدام از کلاس‌های که مورد بازدید قرار گرفتند، به‌غیراز صندلی‌ها، هیچ میز مطالعه‌ای نبود و از کتاب‌های کمک‌درسی و کتاب‌های غیردرسی مانند داستان در کلاس خبری نبود.
بیشتر مدرسه‌ها اصلاً اتاق مشخص و معلومی برای کتاب‌خانه نداشتند و مدارسی هم که اتاق و جایگاهی برای کتاب‌خانه داشتند هیچ ارتباطی بین دانش‌آموزان و کتاب‌خانه مدرسه برقرار نشده بود. بیشتر دانش‌آموزان در طول یک سال حتی یک‌بار هم به کتاب‌خانه مراجعه نکرده بودند؛ و آن‌هایی هم رفت‌وآمد اندکی داشتند به دلیل کوچکی کتاب‌خانه و نبود هیچ امکاناتی مانند میز و صندلی مناسب و نبود کتاب‌های خوب به گفته خودشان از مراجعات بعدی خودداری کرده‌اند. درصورتی‌که کتاب‌خانه مدرسه باید محل تجمع دانش‌آموزان و معلمان باشد و به‌صورت مستمر مکان ردوبدل کردن کتاب و محل سخنرانی و انجام تحقیقات دانش‌آموزی باشد؛ اما امروزه متأسفانه کتاب‌خانه‌های مدارس به مکان‌های فراموش‌شده تبدیل‌شده‌اند و کافی‌نت‌های سطح شهر به مکانی برای پرینت گرفتن نوشته‌های اینترنتی دانش‌آموزان تبدیل‌شده است.
اگر کتاب‌خانه‌هایی با مکان مناسب و کتاب‌های عالی و افراد فعال در مدارس ما بودند؛ آیا بازهم امکان داشت از 34 دانش‌آموز مورد سؤال در یک مدرسه نوبت اول متوسطه، حتی یک دانش‌آموز هم وجود نداشته باشد نام دو شاعر و هنرمند استان خود را بداند؟!
آیا امکان داشت از میان 40 دانش‌آموز مدرسه نوبت دوم متوسطه، فقط چهار دانش‌آموز از مسواک برای بهداشت دهان و دندان استفاده کنند؟!
هر مدرسه‌ای که مورد بازدید قرا گرفت، در کلاس و مکان‌های رفت‌وآمد دانش‌آموزان، هیچ تابلوی با نوشته‌های آموزشی، بهداشتی، اجتماعی و فرهنگی به چشم نمی‌خورد درصورتی‌که لازم و ضروری است در تمام مدارس، چه در کلاس‌ها و چه در مکان‌های دیگر مدرسه، تابلوهایی زیبا با نوشته‌های آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی وجود داشته باشند و هرروزه دانش‌آموز با جملات زیبا و آموزنده آشنا شود.
نور و متغیرهای مربوط به آن
یادگیری بیشتر به‌وسیله حس بینایی انجام می‌گیرد، نور و میزان آن رابطه مستقیمی بافهم و یادگیری دارد و اگر عمل دیدن با مشکل روبرو شود افت در یادگیری ایجاد می‌گردد. در کلاس درس لازم و ضروری است که میزان نور به‌اندازه‌ای باشد که با حداقل زحمت و کوشش عمل دیدن صورت گیرد و دانش‌آموز برای مشاهده آنچه در تخته نوشته‌شده است دچار مشکل نشوند. درصورتی‌که واقعاً در چند مدرسه‌ای که مورد بازدید قرار گرفتند، میزان نور به‌شدت در چندین کلاس در حد پایینی بود و به‌ویژه در زمستان اتاق‌های کلاس تاریک بودند.
کلاسی که فاقد نور کافی باشد خستگی زودرس دانش‌آموز و بی‌توجهی او را سبب می‌شود و جذابیت کلاس از بین می‌رود.
هم‌چنین در تحقیقاتی مشخص‌شده است که رابطه مستقیمی بین دمای کلاس، جریان هوا و میزان فعالیت دانش‌آموزان وجود دارد. در مدارسی که کلاس‌های کوچکی داشتند در همان ابتدای کلاس دانش‌آموزان تحت تأثیر دمای اتاق و عدم جریان هوا ناراحت می‌شدند و نمی‌توانستند در موقعیتی قرار گیرند که مناسب یادگیری باشد.
وضعیت فیزیکی بیشتر مدارسی که مستقیماً مورد بازدید قراردادم نه‌تنها هیچ تناسبی با آموزش نداشتند بلکه مانع جدی آموزش و فرایند جامعه‌پذیری دانش‌آموزان بودند. فعالیت آموزشی باید در فضای مناسب و بر اساس نیازها در زمینه‌های مختلف انجام شود. فضای مدرسه و کلاس باید احساس لذت و رضایت را هم در میان دانش‌آموزان و هم معلم ایجاد کند. عدم امکانات و فضای فیزیکی نامناسب نه‌تنها وضعیت تحصیلی را با مشکلات زیادی روبرو می‌کند بلکه وضعیت سلامتی دانش‌آموزان را نیز به خطر می‌اندازد. درنتیجه ضروری است در این مورد با کارشناسان و افراد صاحب‌نظر بحث و گفتگو شود و در تمام مدارس نسبت به این امر مهم توجه جدی شود.
این مطلب در شماره ۱۲ ماهنامە چیا چاپ گردیده است.
ایمیل نشریه: chya.govar@gmail.com
ثبت دیدگاه