امین عزیزی
بدیهی است که زندگی و صلح و آسایش در جهانی مملو از تفاوت‌ها و تمایزات نژادی، قومی، فرهنگی، اجتماعی، زبانی و …، بدون همزیستی مسالمت‌آمیز و تحمل و مدارا و برنامه‌ریزی دقیق و منسجم، حتی برای یک روز هم ناممکن خواهد بود. در این جهان متنوع و متکثر، کشورهای زیادی با مرزهای بین‌المللی، دارای فرهنگ‌ها و زبان‌ها و اقوامی متفاوت تشکیل گردیده که در برخی از آن‌ها، متأسفانه این تفاوت‌ها و تمایزات را برنمی‌تابند و به‌عبث سعی در همسان‌سازی و به حاشیه راندن و حتی حذف “غیرخودی‌ها” داشته و دارند. البته خوشبختانه بسیاری از کشورها، این تفاوت‌های قومی، فرهنگی، زبانی و … را به‌مثابه یک فرصت و نه تهدید می‌نگرند. این کشورها؛ فرهنگ‌ها و زبان‌های متمایز را به‌عنوان دستاورد مشترک جامعه بشری تلقی نموده و برای حفظ، رشد و شکوفایی آن‌ها نهایت تلاش خود را می‌نمایند. سازمان یونسکو نیز به‌ویژه به اهمیت ممانعت از جلوگیری از نابودی زبان‌ها پی برده و آموزش سیستماتیک به زبان مادری را از اولویت رهنمودهای خود قلمداد نموده و آموزش چندزبانه را به‌عنوان مهم‌ترین پیشنهاد خود برای کشورهای دارای تکثر فرهنگی – زبانی ارائه داده است و با تمام امکانات از این روش پشتیبانی کرده و آن را بهترین راه استحکام پیوند بین اقوام در جوامع دارای تفاوت زبانی – فرهنگی می‌داند.
در راستای معرفی کشورهای دارای سیستم آموزش چندزبانه در شماره 14 “ماهنامه چیا”، با تجربه کشور بزرگ هند آشنا شدیم. در این شماره به موفقیت این سیستم در کشور سوئیس می‌پردازیم.
سوئیس کشوری است در اروپای غربی با جمعیت ۷٫۵ میلیون انسان و مساحتی بالغ‌بر ۴۱٬۲۹۰ کیلومترمربع. سوئيس داراي پيشينه تاريخي 700 ساله بوده و 200 سال است وارد هیچ جنگی نشده است. سوئیس به‌صورت جمهوری فدرال اداره و از ۲۶ «کانتون» یا استان تشکیل‌شده است. کنفدراسيون سوئيس داراي يک قوه قانون‌گذاری به نام «مجمع فدرال»، يک قوه اجرايي به نام «شوراي فدرال» و يک قوه قضاييه به نام «دادگاه عالي فدرال» است. مدل حکومتي سوئيس از نوع سيستم معاهده‌ای است و در آن «نهاد حکومت» وجود ندارد و کارها به‌وسیله پارلمان انجام مي‌گيرد. سوئیس در رتبه‌بندی‌های جهانی ازنظر توسعه پایدار، سطح زندگی شهروندان، مسائل مربوط به آزادی، دموکراسی و حقوق بشر، مسائلی مانند فساد اداری و دولتی، جرم و بزه‌کاری و… جزو اولین کشورهای متمدن، سالم و پیشرفته محسوب می‌گردد.
در سوئیس هیچ زبانی به‌تنهایی زبان رسمی نیست
ازلحاظ زبانی، سوئیس محل تقاطع چندین کشور بزرگ اروپایی به شمار می‌رود که بر زبان‌ها و فرهنگ‌های آن تأثیرگذار بوده‌اند. در قانون اساسی سوئیس از سه زبان «رسمی» و چهار زبان «ملی» یادشده است. زبان‌های رسمی عبارت‌اند از: فرانسه، آلمانی و ایتالیایی. تمام قوانین ملی به این سه زبان نوشته میشود. زبان چهارم غیرمرسوم، زبان رومانش Romansch است که ارتباط نزدیکی با لاتین دارد و تقریباً یک درصد از مردم سوئیس به آن تکلم میکنند و در درهها و کوهپایه‌های ایالت گراوبوندن رایج است. حدود 70 درصد از مرم سوئیس به لهجه خاصی از آلمانی صحبت میکنند که آلمانی سوئیسی نامیده میشود. این زبان در شمال شرقی و بخشهای مرکزی این کشور رواج دارد. زبان فرانسه که تقریباً 20 درصد از مردم سوئیس به آن تکلم میکنند در غرب سوئیس رایج است. ایتالیایی هم زبان 10 درصد از مرم این کشور است که در جنوب سوئیس و در مرز ایتالیا زندگی میکنند.
قانون اساسی فدرال سوئیس، ضمن تضمین آزادی زبان، هر نوع تبعیض را بر اساس زبان ممنوع نموده است. ماده 18 این قانون حق هر کس را برای استفادهی آزادانه و بدون محدودیت از زبان چه در حوزه خصوصی و چه در ملأ عام، هم شفاهی هم کتبی، محفوظ دانسته است. این آزادی محدود به یک‌زبان و یک منطقه جغرافیایی خاص نیست. هر کس میتواند در هر جای سوئیس از زبان خود به هر نوعی که میخواهد استفاده کند.
بر اساس آزادی زبان، تک‌تک افراد حق این را دارند که در مراوده با ادارات دولتی از زبان خودشان بهره گیرند. آن‌ها می‌توانند به انتخاب خود از یکی از چهار زبان رسمی در مراجعه به ادارات فدرال استفاده کنند و به همین زبان پاسخ دریافت کنند. در سوئیس هیچ زبانی به‌تنهایی زبان رسمی نیست. شبکه‌های اصلی به هر زبانی برنامه دارند. نامه‌های اداری و … بسته به زبان مردم منطقه نوشته می‌شوند. برنامه قطارها بسته به منطقه‌ای که قطار از آن عبور می‌کند، به همان زبان‌ها اعلام میشود. درس‌های عمومی به زبان محلی تدریس می‌شوند. درعین‌حال، در سوئیس؛ مردم برای برقراری ارتباط باهم، در کنار آموختن زبان انگلیسی، در دوره تحصیل، هر دانش‌آموز موظف است غیر از زبان مادریش، یکی از زبان‌های رایج سوئیس را به انتخاب خودش (و یا با تشخیص مدرسه) بیاموزد. یادگرفتن زبان‌های دیگر اختیاری است.
سوئيس؛ كشوری بدون وزارت آموزش‌وپرورش
سوئیس کشوری است محصول چندزبانگی که از آن به‌عنوان یک ارزش فرهنگی بسیار ریشه‌دار و عمیق نام‌برده میشود و نمی‌توان سوئیس را بدون چندزبانگی آن تعریف کرد. برای ترویج چندزبانگی در سوئیس، انجمنی تحت نام Helveticum راه‌اندازی شده است که هدف آن “ترویج آگاهی بهتر در جامعه سوئیس در رابطه با آموزش چندزبانگی و کثرت‌گرایی فرهنگی به‌عنوان یک فرصت بزرگ” است. وظیفه این مرکز ارائه یک ساختار حرفه‌ای، مشاوره، پروژه‌ها، اطلاعات تماس، سازمان‌دهی جلسات و ارائه طرح‌های پیشنهادی برای بهبود آموزش و عملیاتی کردن آن است.
كشور سوئيس برخلاف سایر كشورها فاقد وزارت آموزش‌وپرورش می‌باشد و آموزش عمومي در هر کانتون بر عهده همان کانتون است، در همين راستا ساختار و سازمان‌دهی آموزشي در هر ايالت متفاوت است و تمام اين آموزش‌ها توسط موسسه‌اي به نام موسسه تکنولوژی فدرال مورد ارزيابي قرار می‌گیرد. به‌طورکلی در مدارس سوئیس بسته به منطقه تدریس، درس‌ها به چهار زبان آلمانی، فرانسوی، ایتالیایی و رومانش تدریس میشود. به همین دلیل بر اساس ماده 70 از قانون اساسی سوئیس؛ “کانتون باید زبان رسمی خود را تعیین نماید و به‌منظور حفظ هماهنگی بین جوامع زبانی، تدابیر لازم را اتخاذ نموده و ضمن احترام به زبان اقلیت‌های دیگر ساکن آن سرزمین، باید تفاهم و تبادل بین جوامع زبانی را تشویق کند».
اغلب دوره‌های آموزش عالی نیز گاه تنها به یکی از زبان‌های رسمی این کشور یعنی آلمانی یا فرانسه تدریس میشود که این مسئله به جایگاه این زبان‌ها در کانتون های مربوط به آن‌ها برمی‌گردد، گاهی نیز تدریس به یک‌زبان (مثلاً آلمانی در آموزش دامپزشکی) و یا در مواردی که اساتید و دانشجویان هریک به زبان مادری خود صحبت میکنند، با چند زبان آمیخته در هم انجام میشود.
جلوگیری از اختلاط و تعویض زبان مادری با زبانی دیگر
کارشناسان آموزشی کشور سوئیس، با توجه به گسترش استفاده از زبان انگلیسی به‌ویژه در دانشگاه‌ها، نسبت به خطر کمرنگ شدن اهمیت زبان‌های ملی و مادری تدابیر ویژه‌ای اندیشیده‌اند. قبل هر چیز اهمیت بسیار زیادی به آموزش علوم به زبان مادری داده و بر اساس پژوهش‌های گسترده به این نتیجه رسیده‌اند که درک علوم در هر زبان دارای ماهیت ویژه‌ای ازنظر تفکر، درک مفاهیم و تفاسیر مربوط به آن است. در همین راستا بنیاد ملی علوم در حمایت از آموزش علوم تحت سیستم چندزبانه، نیازهای آموزشی کودکان و جوانان سوئیسی را از بدو تولد تا بیست‌سالگی در چتر حمایتی متخصصان کانتون محل اقامت خود قرار داده است.
کشور سوئیس که در 26 کانتون با هویت و فرهنگ‌های متفاوت و متمایز متشکل گردیده، با سیاستگزاریهای خردمندانه، ضمن پاسداشت این تنوع، به بهترین نحو قادر به تعریف و حفظ هویت ملی خود از طریق زبان‌های رسمی‌اش می‌باشد.
با توجه به این سیاستگزاری، چندزبانگی در سوئیس گسترش بیشتری یافته و اکنون نزدیک به 20% از ساکنان کشور را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند و به زبان‌های بسیار دیگری غیر از زبان‌های رسمی سوئیس صحبت میکنند؛ اما سوئیس با توجه به این تنوع و گستردگی و حضور روزافزون زبان انگلیسی در سراسر جهان و جامعه آن کشور، همچنان باقدرت تمام ماهیت چندزبانگی خود را حفظ کرده است.
آنچه سبب منحصربه‌فرد بودن چندزبانگی سوئیس است، جلوگیری از اختلاط و تعویض زبان مادری در یک کانتون با زبانی دیگر است. بدین معنی که برای هر زبان، مرزهای تعریف‌شده‌ای وجود دارد و هر زبان نقش رسمی بودن خود را به‌خوبی ایفا می‌نماید. به‌عنوان‌مثال؛ همه قوانین فدرال به زبان‌های آلمانی، فرانسوی و ایتالیایی منتشرشده است و اصل “سرزمینی” در هر کانتون تنها به یک زبان رسمی که آن کانتون برای خود تعیین کرده است، اجازه می‌دهد که رسمیت داشته باشد، اگرچه، چند کانتون دو و یا سه زبانه وجود دارد.
سیاست آموزش‌وپرورش نیز از اصل “سرزمینی” پیروی می‌کند و زبان تدریس، توسط کانتون تعیین و هدایت میشود؛ اما با تصمیم کانتون برای حفظ چندزبانگی، ضمن استفاده از یک‌زبان رسمی، برای دیگر زبان‌های رسمی سوئیس در راستای تأکید بر آموزش در مدارس به زبان مادری شهروندان دوره‌های آموزشی ارائه میشود.
بر اساس پژوهش کارشناسان سوئیسی، این همپوشانی تدریجی زبان‌ها، پردازش اطلاعات در زبانی که دانش‌آموز بدان عادت دارد را آسان‌تر نموده و هم‌زمان بنیادی مستحکم برای یادگیری زبان‌های دیگر فراهم می‌نماید و در این روش است که ضمن آنکه دانشِ زبان به‌عنوان یک دارایی انگاشته میشود، چندزبانگی نیز علی الرغم “مرزهای تعریف‌شده و “سرزمین زبانی” حفظ گردیده است و مردم به سبب جابه‌جایی در کشور، توسط زبان محدود نمی‌شوند و همین تعاملات فرهنگی، چندزبانگی را بیشتر حفظ می‌کند. البته این امر برای مهاجران که جزء زبان‌های رسمی نیستند و مجبورند به زبانی غیر از زبان مادری تحصیل کنند، مستلزم یادگیری زبان دوم یا سوم می‌باشد.
زبان انگلیسی و تأثیر آن بر سیاست زبانی و آموزشی سوئیس
چندزبانگی سوئیس در سایه تعاملات فرهنگی میان مردم و تفویض حکومت که در آن، مناطق، قادر به کنترل سیاست‌های زبانی و آموزشی خود هستند، هویت خاص خود را حفظ نموده است. ظاهراً تنها تهدیدی که ساختار چندزبانگی موجود سوئیس با آن مواجه است، زبان انگلیسی است که با محبوبیت تمام در سراسر جهان رشد می‌کند.
واقعیت این است که زبان انگلیسی به‌آرامی در حال تبدیل‌شدن به “زبان میانجی” برای ارتباطات جهانی است. بر اساس مطالعه انجام‌شده، در حال حاضر بیش از 2 میلیارد انسان که انگلیسی، زبان مادری آن‌ها نیست، به تحصیل این زبان مشغول‌اند. امروز در سوئیس هم، از انگلیسی در دانشگاه‌ها به‌طور گسترده استفاده میشود و ایده تبدیل آن به زبان پنجم، در دولت و شرکت‌های بزرگ پشتیبان زیادی دارد. طرفداران این ایده معتقدند که دانستن انگلیسی به مدیریت عمومی در برقراری ارتباط با همه شهروندان کمک خواهد کرد و میتواند یک نیروی وحدت‌بخش باشد و برای کسانی که در خارج از کشور و یا در داخل سوئیس در مسافرت‌اند، زبان انگلیسی میتواند حلال مشکلات آن‌ها باشد.
اگرچه کانتونها زبان آموزش مدارس را تعیین و زبان‌های ملی دیگر را به‌عنوان زبان دوم ارائه می‌دهند و زبان انگلیسی هم به‌عنوان یک گزینه ارائه میشود؛ اما بررسی‌ها نشان داده است که اکثریت دانش آموزان علاقه‌مند به یادگیری انگلیسی بوده و حتی برای کسانی که فرانسه، زبان مادری آن‌ها نیست، یادگیری انگلیسی را بر فرانسه که زبان رسمی سوئیس است ترجیح می‌دهند و این بدین معناست که زبان انگلیسی در آموزش‌وپرورش این کشور رو به رشد است. به همین خاطر بسیاری، حضور و گسترش زبان انگلیسی را به‌عنوان تهدیدی برای سیستم چندزبانگی سوئیس میدانند. به‌ویژه نگاه سنتی در سوئیس، این امر را تهدید به تغییر موازنه به نفع یک‌زبان و به زیان چندزبانگی می‌داند.
بعید نیست جهانی‌شدن زبان انگلیسی و تأثیر آن بر سیاست زبانی و آموزشی سوئیس، در درازمدت چالش‌هایی برای چندزبانگی این کشور ایجاد کند. هرچند فرانسوا گرین اندیشمند سوئیسی معتقد است که:”زبان انگلیسی، نقش مکمل را بازی می‌کند و هرگز جایگزین زبان‌های ملی نخواهد شد و چندزبانگی در سوئیس به‌عنوان یک کل در حال گسترش است”.
منابع:
– گرین، فرانسوا و بریتا Korth. ” تأثیر متقابل زبان سیاست و زبان آموزش‌وپرورش- در مورد سوئیس”(2005)
– استاتز، دانیل. “نقض صلح: مبارزه در اطراف چندزبانگی در سوئیس”(2006)
– لویت، جسی. “چندزبانگی در سوئیس، بلژیک و لوکزامبورگ.” (2004)
– دیویدسون، کیت. “زبان و هویت در سوئیس”(2010)
– کاتلی، سارا. ” برنامه‌ریزی زبان در ایالت ژورا.” مجله اروپایی سیاست زبان(2013)
– المایگر، دانیل. «جنسیت و زبان: دولت در تماس با شهروندان خود(2013)
– کافمن، اریک. »بازتاب ناسیونالیسم در سوئیس Sonderfall. (2011)
– استوجانویچ، نناد. «دموکراسی مستقیم: خطر یا فرصتی برای چند فرهنگی جوامع. تجربه از چهار کانتون چندزبانه سوئیس مجله بین‌المللی چند فرهنگی جوامع (2006)
این مطلب در شماره ۱۵ ماهنامە چیا چاپ گردیده است.
ایمیل نشریه: chya.govar@gmail.com
ثبت دیدگاه