نگذاریم زریبار را نابود کنند
سیوان امینی
یکی از زیباترین مناظر طبیعت با ترکیبی از دریاچه و خشکی جلوی چشمانم خودنمایی می‌کند. چشم‌اندازی دلربا از پویایی و زندگی، نسیمی معطر به بوی آب و گیاه و گل سرمستت می‌کند، سکوتی رؤیایی و کمی دور‌تر دسته‌ای از اردک‌ها و چنگرها به‌آرامی در آب زلال در تکاپویند. رقص نی‌زار و در دوردست جنگل سرسبز و کوهستان برفی دیدگان شمارا مملو از زیبایی می‌کند. آنچه در مقابل چشمانم می‌بینم شاهکار آفرینش است، به‌راستی جلوه‌ای از بهشت، اینجا تالاب زریبار است.
انسان در درون خود پیوسته تمایل رؤیای با طبیعت بودن در سر دارد و تالاب این آرزو را برآورده می‌کند. تالاب‌ها جلوه‌ای از بهشت هستند. ما باید میراث دار این زیبایی‌های بی‌بدیل باشیم برای آیندگان، باید بتوانیم در عین لذت بردن و بهره‌برداری از یک تالاب پایداری آن را حفظ کنیم. آشنا شدن به راز تالاب، صبر، حوصله، رفتار آرام و دور از شتاب، چشم‌ها و گوش‌های باز و زبان‌بسته را می‌طلبد. رد پا تنها چیزی است که باید در تالاب از ما بماند و عکس‌ها و خاطرات، تنها چیزهایی که به یادگار از تالاب داشته باشیم.
ترکیب بوم‌سازگان‌های خشکی و دریایی، موجب پدیدار شدن زیستگاه‌هایی می‌شوند که به آنان «تالاب» می‌گویند. این محیط‌های حیاتی بارورترین، پیچیده‌ترین و حساس‌ترین زیستگاه‌ها محسوب می‌شوند. تالاب‌ها، هم‌غذا را تأمین می‌کنند و هم آب‌وهوای خوبی را در اطراف خود به وجود می‌آورند و بسیاری از اوقات، در نقش فیلترینگ آلاینده‌های هوا عمل می‌کنند و همچنین ارزش تفریحی و توریستی دارند.
تالاب‌ها به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی
به‌طورکلی، تالاب‌ها کارکردها و خدمات بسیاری به جوامع انسانی ارائه کرده‌اند و به همین دلیل توانسته‌اند افرادی را در حاشیه خود جمع کنند. از میان ارزش‌های اقتصادی متعدد تالاب‌ها، می‌توان به حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری، تأمین آب، آبزی‌پروری، تولید محصولات کشاورزی، تأمین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل‌ونقل و کاربردهای تفریحی و توریستی اشاره کرد. علاوه بر این تالاب‌ها به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی بشر اهمیت ویژه‌ای دارند، با باورهای جهان‌شناسی و مذهبی رابطه داشته، منشأ تعالی زیبایی‌شناختی می‌شوند و شالوده سنن مهم بومی را شکل می‌دهند.
تمامی این خدمات و کارکردها، مجموعه‌ای وسیع از فرصت‌های اقتصادی، تفریحی و گردشگری را فراهم می‌آورد که خود زمینه‌ساز رشد اقتصادی و اشاعه‌ی فرهنگ منطقه است. واضح است که این کارکردها منجر به کاهش فقر و افزایش رفاه انسانی به‌خصوص در مناطق محروم می‌شود.
نبود سیستم مدیریت یکپارچه در تالاب
یکی از مشکلات رایج پیش روی مناطق حفاظت‌شده تالابی در سراسر جهان، افزایش تعداد و تنوع مصرف‌کنندگان/ بهره‌برداران است که باعث افزایش روند استفاده از منابع محیطی تالاب‌ها شده (تقاضاهای جدید، فن‌آوری نوین) و این افزایش به‌نوبه‌ی خود باعث افزایش مناقشات شده و نتیجه این مناقشات درنهایت سبب از دست دادن تالاب می‌شود. رقابت میان بخشهای مختلف برای بهره‌برداری و تعرض به حریم تالاب، شکل‌گیری صنایع بزرگ، توسعه کشاورزی و صید بی‌رویه آبزیان در بسیاری از تالاب‌ها، همگی باعث به وجود آمدن وضعیت سختی شده‌اند که امروز در تالاب‌ها با آن مواجهیم.
تالاب‌ها در ایران ذینفعان و متولیان متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
* محیط‌زیست که دیدگاه صرفاً حفاظتی دارد و قادر به انجام‌وظیفه خود نیست.
* جوامع محلی رویکرد بیشتر بهره‌برداری و درآمد از تالاب را دارند.
* اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در فکر جذب گردشگر و تفریح بیشتر است.
* وزارت نیرو / شرکت آب منطقه‌ای عمدتاً به‌عنوان یک مخزن آب به آن نگاه می‌کند.
* جهاد کشاورزی در فکر برداشت آب تالاب برای کشاورزی و زراعت است.
* شهرداری‌ها در فکر کسب سود بیشتر با صرف کمترین هزینه هستند.
همه این موارد باعث شده که ما شاهد وضع درهم‌تنیده و پیچیده‌ای باشیم که هرکدام از ارگان‌ها نگاه بخشی دارند و هرکدام در فکر رسالت سازمانی خود بدون توجه به سایر بخش‌ها می‌باشند.
مروری بر تالاب زریبار
تالاب زریبار در کوهستان، میان جنگلهای بلوط زاگروس با قرار گرفتن در مسیر دو کریدور اصلی مهاجرت پرندگان کره زمین (مسیر پروازی آفریقایی- اوراسیایی و آسیای مرکزی) اهمیت بالایی در پشتیبانی نظام طبیعی مهاجرت پرندگان دارد. طبق آخرین بررسی‌های انجام‌گرفته توسط تیم پرنده‌نگری انجمن سبز چیا تاکنون بیش از 250 گونه پرنده بومی و مهاجر برای پناهگاه حیات‌وحش تالاب زریبار ثبت گردیده است.
زریبار در غرب شهر مریوان یکی از زیستگاه‌های طبیعی و نمونه ایران است که با مصوبـه سازمـان حفاظت محیط‌زیست کل کشور در ســال 88 به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش معـرفی شد و هرگونه تغییر کاربری و ساخت‌وساز در حـریم آن ممنوع شد. جلوههاي ديداري از فعالیت‌های زيستي جانوران وحشي همچون پرنده‌نگری، منظره‌های زیبایی از آب و پوشش نی زاری، مناظر زيبا و بديع در جنگلهای نیمه انبوه، ماهیگیری و قایقرانی، یخ‌زدگی عـرصه تالاب در زمستان‌های سرد، وجود جزیره‌های متحـرک، روستاهای اطراف تالاب و جوامع محلی مهمان‌نواز و خون گرمش را می‌توان به‌عنوان ویژگی‌های این تالاب نام برد.
علی‌رغم ارزش‌های اقتصادی، فرهنگی، گردشگری و بوم‌شناختی تالاب زریبار، متأسفانه در حال حاضر مشکلات متعددی این تالاب منحصربه‌فرد را تهدید می‌کند. سدسازی در خروجی تالاب، ایجاد بند انحرافی به داخل زریبار، ورود حجم بالای رسوبات و فاضلاب شهری و روستایی، تغییر کاربری اراضی به‌وسیله ساخت‌وسازهای سازمانهای دولتی در سایه نقض قوانین و عدم نظارت و بسیاری مشکلات دیگر که ناشی از دید صرفاٌ بهره‌برداری بوده و هنوز ادامه دارد، نتوانسته تالاب زریبار به‌عنوان بخشی از وجود و هویت این دیار را از بین ببرد اما عده‌ای بدون توجه به ملاحظات زیست‌محیطی با احداث مینی پالایشگاه کوچک در فکر شلیک تیر خلاص بر پیکره زریبار هستند.
بهره‌بردارانی که خواهان تصاحب مناطق طبیعی بکر هستند، روزبه‌روز تعدادشان رو به فزونی است. آن‌ها خواهان بهره‌برداری صرفاً اقتصادی و بازگشت سرمایه خود در کمترین زمان هستند؛ بنابراین، منافع ملی و ارزش‌های طبیعی برای آن‌ها معمولاً جایگاه ارزشمندی ندارد و محدودیت‌های ایجادشده از سوی دوستداران و متولیان محیط‌زیست و منابع طبیعی را موانعی بازدارنده برای رونق اقتصادی خود و توسعه می‌دانند.
بسیاری از مسئولان کارکرد تالاب‌هایی چون زریبار را درک نکرده‌اند چون این کارکردها ملموس نیست اما اگر بتوانند تجسم کنند که رونق و بقای شهر مریوان و روستاهای اطراف تالاب زریبار وابسته به حفظ تالاب است تا این اندازه با این تالاب بی‌مهری نمی‌کردند و شاید در فکر ایجاد صنایع آلاینده‌ای چون پالایشگاه در همسایگی آن نمی‌بودند.
گذری بر ارزیابی اثرات پالایشگاه کوچک مریوان
خبر واگذاری چهل هکتار از زمین‌های کشاورزی و تجاوز با ماشین‌آلات سنگین به زمین‌هایی که اکنون در آن کشاورزی صورت می‌گیرد با نام احداث مینی پالایشگاه بدون اعلام رسمی نتیجه ارزیابی زیست‌محیطی از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست هیچ‌گونه توجیهی نمی‌تواند داشته باشد، مکان‌یابی اشتباه و اصرار بر توجیه آن اشتباهی بزرگ‌تر است.
در مورد مینی پالایشگاه مریوان یکی از مشکلات اساسی که وجود داشت ضعف شدید اطلاعاتی و عدم تمایل نهادهای مسئول و مرتبط در ارائه اطلاعات بود. تا اینکه مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی طرح از سوی کارفرمایان توسط مهندسین مشاور پارس محیط قشم و شرکت مهندسین مشاور مهاب تدبیر دلتا منتشر شد. بعضی‌اوقات در جلسات و رسانه‌ها مواردی در مورد این مینی پالایشگاه از سوی مسئولین مطرح می‌شود که گویی این افراد مطالعه‌ای بر روی ارزیابی که خود سازندگان طرح سفارش یا انجام داده‌اند نداشته‌اند. لذا مواردی از آن‌که تاکنون از این گزارش منتشرشده است به‌صورت گزینشی و اجمالی جهت اطلاع این افراد و آگاهی به مردم حساس به مسائل زیست‌محیطی اشاره می‌شود.
ميزان نفتاي ورودی بیست هزار بشكه در روز به‌صورت زميني و با تانكر خواهد بود. خوراک اصلي پالايشگاه، نفتاي توليدي حوزه نفتي عراق خواهد بود ولي با توجه به شرايط می‌بایست امكان استفاده از ميعانات گازي عسلويه و يا تلفيق هر دو خوراک در طراحي فاز اول لحاظ گردد.
ماشین‌آلات و تجهيزات خط توليد توسط شركت ماشین‌سازی اراک تأمین و يا ساخته خواهد شد و كارهاي اجرايي سيويل، ساختمان، تأسیسات و نصب نيز توسط ماشین‌سازی اراک و يا پيمانكار ايراني با نظارت عاليه شركت ماشین‌سازی انجام خواهد داد.
آلودگی هوا عمدتاً از پالایشگاه به سمت شهر مریوان قرار می‌گیرد
درياچه زريبار با جريان آب زيرزميني آبخوان، ارتباط تنگاتنگ هيدروليكي دارد و متوسط تراز آب آبخوان دشت مريوان و سطح آب درياچه طي يک دوره پنج‌ساله نشان از همبستگي بين تراز آب درياچه و سطح آب زيرزميني اطراف درياچه دارد و نمايانگر ارتباط تنگاتنگ هيدروليكي و همبستگي معنی‌داری بين درياچه و دشت می‌باشد. محدوده مطالعاتي ازنظر شدت زمین‌لرزه در پهنه با رخداد بسيار بالا قرارگرفته است و نتايج حاصل از تجزیه‌وتحلیل آمارهاي باد در ايستگاه مريوان در مقياس سالانه نشان می‌دهد جهت باد غالب در ايستگاه مريوان عمدتاً جنوبي می‌باشد، یعنی آلودگی هوا عمدتاً از پالایشگاه به سمت شهر مریوان و هر آنچه در محدوده اکولوژیکی با مساحت بیست‌وهشت هزار هکتار قرار می‌گیرد.
میزان مصرف آب در این مجموعه به مقدار پانصد و شصت هزار مترمکعب در سال برآورد شده و از طريق حفر چاه آب تأمین می‌گردد. با توجه به بالا بودن سطح آب زيرزميني در محدوده مطالعاتي، احتمال نشت پساب حاصل از پالایشگاه پیش‌بینی‌شده است. بهره‌برداری از منبع آبي در محدوده مطالعاتي اثرات ناسازگار خود را به همراه خواهد داشت كه از آن جمله می‌توان به كاهش ميزان ذخایر آب زيرزميني، افت احتمالي كيفيت آب، تهديد ادامه حيات موجودات وابسته به‌ویژه در مواقع کم‌آبی اشاره کرد.
در مرحله بهره‌برداری ايجاد پسماندهاي ناشي از فعالیت‌های پرسنلی، كاتاليست ها، زائدات جامد، لجن‌های خشک‌شده حاصل از تصفیه‌خانه پساب و زائدات روغني كف حوضچه‌های تصفيه پساب و واحد چربي گير می‌باشد كه می‌توانند با آلوده كردن خاک، آب، هوا و آثار جانبي ناشياثرات ثانويه(از آن، خسارات گوناگوني را بر جاي گذارند. همچنین افت احتمالي كيفيت آب‌بند انحرافي قزلچه سو و در طولانی‌مدت افت كيفيت درياچه زريبار در گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی توسط مهندسین مشاور اشاره‌شده است.
پالایشگاه زریبار و وضعیت دردناک پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های کشور
اگر بر این ارزیابی نگاهی تیزبینانه داشته باشیم موارد خیلی بیشتری ازاین‌دست وجود دارد مثلاً یکی از دلایل رد گزینه انتخابی برای ساخت مینی پالایشگاه در اطراف روستای جشنی آباد وجود منطقه شکارممنوع است درحالی‌که در گفتگویی که با محیط‌زیست مریوان صورت گرفت، تأکید کردند که هیچ منطقه شکارممنوعی در اطراف روستای جشنی آباد وجود ندارد. مورد دیگر می‌تواند فاجعه‌آمیز باشد تأثیرپذیری تالاب زریبار از بند انحرافی قزلچه سو در اثر انتقال آلودگی و پساب پالایشگاه به داخل بند انحرافی است که خیلی مختصر در این گزارش واردشده است.
این موارد فاجعه‌آمیز تنها بخشهای کوچکی از این گزارش است با این اوصاف بر طبق مطالعات مشاوران و نتايج كلي ارزيابي انجام‌شده، احداث و بهره‌برداری از پالايشگاه كوچک مريوان را مثبت می‌داند. در پایان این ارزیابی آمده است به‌کارگیری تكنولوژي روز در واحدهاي پالايشگاه مريوان و ابزار كنترلي آلاینده‌ها همراه با رعايت ملاحظات محيط زيستي ضروري می‌باشد و شدت و دامنه اين آثار با به‌کارگیری اقدامات كنترلي مناسب از سوی مديريت می‌تواند تاحدامكان به كمترين ميزان خود کاهش يابد؛ اما واقعیت تلخی که وجود دارد و باید بپذیریم، وضعیت دردناک امروز پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های کشور است.
چرا پالایشگاه تهران پایتخت کشور یا شهر اصفهان با وضعیت آلودگی و حساسیت‌هایی که در این شهرها هست از این تکنولوژی بی‌بهره هستند؟! با توجه به تجربه سایر صنایع مشابه در کشور، برای شهر مرزی و محروم مریوان با اوصافی که خود طراحان و مجریان در مورد تهدیدات این پالایشگاه در ارزیابی اثرات ذکر کرده‌اند، آیا این پالایشگاه با اقدامات کنترلی و آخرین تکنولوژی روز دنیا (فرانسه و آمریکا و…) بدون تهدیدی برای محیط‌زیست و منابع آبی و منابع ارتزاقی مردم ساخته می‌شود؟!
هرگونه آسیب رساندن به زریبار، حساسیت‌های مردمی را به دنبال خواهد داشت
زریبار این تالاب زیبا که به دریاچه افسانه‌ها هم مشهور است، به‌واسطه ارتباط تنگاتنگ آن با حیات و معیشت مردم منطقه و گره خوردن آن با اسکان و زندگی مردم این دیار، دارای تقدس است و قرن‌هاست به بخشی از هویت مردم مریوان و روستاهای اطراف تبدیل‌شده است و هرگونه آسیب به آن‌هم حساسیت‌های مردمی را به دنبال خواهد داشت؛ بنابراین لازم است ابعاد زیبایی شناسانه، هویتی و فرهنگی، زیست بومی، اقتصادی و اکو توریستی، آن در چارچوب یک مدیریت جامع و یکپارچه نگریسته شود که در آن قطعاً نقش فعالی برای مردم منطقه، ذینفعان و سازمانهای مردم‌نهاد در نظر گرفته شود.
یکی از دلایل اصلی که منجر به از میان رفتن بخشی از کارکردهای تالاب می‌شود، ریشه در مدیریت دولت درزمینه حفاظت از تالاب‌ها دارد و ازاین‌رو این شیوه مدیریتی باید تغییر کند. نگاه توسعه محور که در آن همه چیز باید در خدمت انسان باشد تغییر کند و با به رسمیت شناختن نقش مردم به‌سوی توسعه پایدار گام برداریم.
حفاظت از محیط‌زیست فقط کار یک تشکل یا یک سازمان، نگاه همه سازمان‌ها و وزارت خانه‌ها باید نگاهی محیط زیستی داشته باشند. همه باید توجیه باشند که چرا ضروری است از منابع آبی و تالاب‌ها به‌صورت پایدار بهره‌مند شوند و همگام با محیط‌زیست عمل کنند.
سازمانهای مردم‌نهاد می‌توانند بهترین پیام‌رسانان و حافظان باشند تا زنگ خطر نابودی تالاب‌ها را به صدا درآورند و به گوش همگان برسانند. در این راستا انجمن سبز چیا مریوان به مناسبت روز جهانی تالاب‌ها در سال 93 در برنامه‌ای بانام روژیکم بو زریبار» توانست بیش از ده هزار نفر از مردم و مسئولین شهرستان و استان کردستان را به‌خوبی با حساسیت‌ها و تهدیدات تالاب زریبار آگاه سازد و می‌تواند برنامه‌های مشابه برای آگاه‌سازی جوامع محلی نسبت به تهدیدی همچون پالایشگاه در منطقه شکارممنوع بیلو انجام دهد.
هر پروژه ضد محیط زیستی در کنار زریبار و منطقه شکارممنوع بیلو و کلونی لک‌لک‌ها و بلوط‌های کهن‌سال و آرامگاه شاعر نامی ماموستا ناری باید متوقف شود
تضعیف وضعیت تالاب زریبار پیامدهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و اکولوژیکی بسیاری را به بار می‌آورد، چراکه جوامع محلی ازنظر معیشتی و هویتی به کارکردهای این تالاب وابسته‌اند و با کاهش تولیدات و کارکرد، با مشکلاتی مواجه می‌شوند و نسبت به آن واکنش نشان خواهند داد.
هیچ‌یک از اکوسیستم‌های جهان به‌اندازه تالاب‌ها صدمات ناشی از کوته اندیشی بشر و تمایلات خودخواهانه انسان‌محوری را تجربه نکرده‌اند، درواقع بشر با نابودی تالاب‌ها سطح پایین معرفت و دانش خود را در ابعاد علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نشان داده است و متأسفانه هنوز روند تخریب این سیستم‌های طبیعی بی‌همتا که ده‌ها کارکرد متفاوت و موزون را یکجا در خوددارند متوقف نشده است. درواقع آنچه وضعیت تالاب‌ها را برگشت‌ناپذیر می‌کند و تعادل اکولوژیک آن را برهم می‌زند، فشارهای اضافی است که فعالیت‌های انسانی بر این زیست‌بوم‌ها وارد می‌سازد.
احداث واحدی به‌شدت آلوده در مکانی بافاصله سه کیلومتری تالاب زریبار و در حوضه آبریز آن بر روی زمین‌های کشاورزی و منطقه شکارممنوع دشت بیلو که دارای ذخایر آب زیرزمینی و تنوع زیستی غنی ست، بدون شک تبعات منفی و شدیدی همچون نابودی کشاورزی و دامداری منطقه، افزایش فقر و مهاجرت، نابودی تالاب زریبار، کاهش سطح آب زیرزمینی و آسیب به جنگل و تهدید سلامت جامعه را به همراه خواهد داشت.
برای مکان‌یابی صورت گرفته جهت ساخت مینی پالایشگاه مریوان موارد بسیاری وجود دارد که به‌راحتی می‌تواند هر صنعتی و پروژه‌ای را متوقف نماید، حتی اگر در یک کشوری می‌بودیم که مسئولین آن اهمیتی برای محیط زیستی همچون زریبار و منطقه شکارممنوع بیلو قائل می‌شدند، تنها وجود کلونی لانه‌های طبیعی لک‌لک سفید روستای بیلو در میان بلوط‌های کهن‌سال جنگل (یکی از دلایل ثبت منطقه شکارممنوع بیلو هم بود) و کنار آرامگاه شاعر نامی کورد ماموستا ناری را در ارزیابی اثرات در نظر می‌گرفتیم می‌توانست هر پروژه‌ای که سبب تهدید این مجموعه قابل‌احترام شود را متوقف نماید.
این مطلب در شماره ۱۶ ماهنامە چیا چاپ گردیده است.
ایمیل نشریه: chya.govar@gmail.com
عالی بود ممنون از زحمات تمامی اعضا دلسوز انجمن چیا