ئیبراهیم شه‌مس
ڕازەو مامالێ باسوو کتێوێنە کە ئینا دلێ یانەو مامالێوێوێ فەقیرێنە. ئی مامالێ زارۆڵەکێش گەورێ بیێنێ و ئاسێنەشا جیا. ئادٚێچە چنی کتێوێ ژیوایش بەرۆ سەر. ژیوایوی فرە سەخڵەت و بێ دەسەڵاتی و بێ تفاقی کارێش پنە کەردٚێنە نمەتاوۆ بۆنەو کاسێوی ماسی جە ئا کتە بەسەزوانێ ویەرۆ کە بۆنەو ئاورایی و نەبیەی ھیچی یانەو پیرەژەنەکێنە مەجبوورە بیێنە ماسەکەی بوەرۆ. بە تاوانوو ئا کاریشە حەساستەرین یاگێ بەدٚەنیش یانێو قلیچکەیش پڕنۆ. کتێ بەسەزوانە یانەو پیرەژەنێنە بەرە مشۆ بەڵام جە ھیچ یاگێو پەناگایێو نمەئێزۆوە تا پەناش پەی بەرۆ. وەختێو ئی نۆقسانیە جە وێشەنە وینۆ، جە وەروو ناعەلاجی ھەمتەر ڕوە مارۆنە مامالێ تا قلیچکەکەیش پەی وەش کەرۆوە. مامالێچ مەرجێوش پەی منیۆرە بلۆ کاسێو شۆتش پەی بارۆ . کتە گنۆ ڕا ئەوەڵ ملۆ لاو بزێ. داواو شۆتی کەرۆ. بەڵام بزە جە ئاورایێ ناڵۆ و ماچۆ: وەختێو ھیچ نیا بوەروو، شۆت چکۆ باروو؟ لوە گەڵا نەرەم پەی بارە. ملۆ پەی لاو نەرەی؛ نەرەیچ ماچۆ: من تەژنەما واران نەواران لوە ئاویم پەی بارە تا گەڵات دەو. ملۆ پەی سەروو ھانەی وینۆ ھانەچەمەیچ وشک بیەن و ئاوی نیەنە. ھانەچەمەکە ماچۆ: لوە واچە بە تاقمەو کوڕ و کناچا با بەیا سەرمەو ھۆرپڕا، تا ئاوی جە چیروو زەمینیەنە بەی بەر. ملۆ پەی لاو تاقمەو کوڕ و کناچا وینۆ ئادٚێچێ گردٚ کزێ و ناشادٚێنێ و پاڵایچشا نیەنێ . ملۆ پەی لاو ئۆسای پاڵا ورازی. ئۆسای پاڵا ورازیچ پیاوەتی کەرۆ بێ زەڕ پاڵا‌ی وەشێ کەرۆ پەی گردٚوو زارۆڵەکا. زارۆڵەکێ ملا سەروو ھا‌نەچەمەکەیەو جەژنە گێرا و ھۆرپڕا. جە وەشیێ شادٚی و ھۆرپڕای زارۆڵەکانە ھانەچەمە تەقۆ و ئاوی زەمینەنە بەر مەی. کتێ ئاوی بەرۆ پەی نەرەی. نەرە سێراو بۆ و گەڵاش گەش بۆوە. گەلا بەرۆ پەی بزەکێ. بزەکێچ سێرە بۆ گوانیش پەڕێ با جە شۆت. شۆتەکەی بەرۆ پەی مامالێ. مامالیچ قلیچکەکەیش وەش کەرۆوە جە ئەوەڵی زەریفتەر.
چی ڕازێنە مامالێ نیشانێ فەقر و نەدٚاری و کەم دەسەڵاتیەنە و کتێچ نمادوو کوڕلێوی زرێنگی کە تووشوو گێچەڵێوێ قورسی ئامان و جیای تەسلیم بیەی و سەرەرە وسەی ، دەس کەرۆ بە چنگەپڕچێ چنی ئی گێچەڵێ و پەی گێرتەی و بەدەس ئاردٚەی حەقوو وێش، ملۆ گردٚ یاگێو و سەخڵەتی ڕای شەکەتش نمەکەرۆ تا بە ئاکاموو وێش میاوۆ و بۆ بە باعێسوو لاشیەی گێچەڵێوی قورسێ جە کۆمەڵگانە. بزە ئاوراکێ و نەرەی تەژنە و سیسەو بیە و ھەر پاسە ھانەچەمەی وشک نیشانێ وشکەساڵی و بی وارانیەنە و زارۆڵەکێ نمادوو شادٚی و جم و جۆڵ و حەرەکەتیەنێ. ئانەنە کە وختێو وەشکەساڵیا، زارۆڵەکێچ تەمیەینێرە و حاڵ و حەوسەڵەو ھیچ کارێویشا نیا و پایچشا بی پاڵەینێ.
ئۆسای پاڵاوراز یا بە قەوڵەوو ڕەخنەگیری کڵاشکەر، نمادوو سەنعەتگەری ھەورامانیا. و دەسی ئاخر جەژنە و شادٚی یانێو ھەرمان کەردەی و جووڵیای و کۆشیای پەی جوان مەنەی و پەی شادٚ ژیوای. جەژنە دایمە دەس پنە کەردٚەی کاریا . وەختێو تاقمەو کوڕ و کناچەی پاڵاکا کەرانە و دەسە گێرا و ھۆر پڕا و جەژنە و شادٚی کەرا، دنیا گنۆ وەشی، ژیوای گنۆ جەرەیان، ئاوی تەقۆ و سرووشت جوان و تازە بۆوە.
ئی ڕازێ فۆلکلۆرەی تایبەت بە ھەورامانیەنە و ڕەنگا سەدٚھا ساڵێن دەم بە دەم گێڵیا‌ینەوە تا یاواینە بە ئێمە و فرەو خەڵکوو ھەورامانی مزاناش و ھەر پی شکڵە گێڵناشەوە . ئی جۆرە ڕازێ بێ شک ڕیشەی تاریخیشا ھەن و تا چێوێو نەقۆمیابۆ یا کارەساتێو نامابۆ ڕوە، ئی ڕازێ وەشێ نەکریاینێ.
بڕێو وەختێ فۆلکلۆر متاوۆ پێسە کەرەسێوی پەی بە دەس ئاردٚەی تاریخ ئەدەبیاتی کەڵکەش چنە گیریۆ. پەی نموونەی ئێمە وەختێو داستانە شێعرەو کولە و عاینەمەلوو میرزا ئەولقادٚری موانمێوە ئەگەر نەختێو جە تاریخی شارەزاییما بۆ، گنمێوە ویروو جەنگوو ئێرانیەکا و عوسمانیەکا جە سەردەموو زەندیەکانە. چوون سپاو عوسمانی تەشبی کریان بە کولە یا مەلەکوڕی کە مەیا گردوو سەمەروو مڵکەکاو پاوەی موەرا خەڵکی پەنا بەرا بە سپاو عاینەمەلی جە شیرازەنە. شاو عاینەمەلی فەرمانە مدۆ بە سپاکێش بلا و پاوەی جە دەسوو کولەیەو ڕزگار کەرا. ئینە ئەوەگێڵنای گۆشێو جە تاریخوو ئی مەنتەقەیەنە کە میرزائەولقادٚر بە زەریفی کەردٚەنش داستانە شێعرە. و ڕازێ چێمنێ دلێ کۆمەڵگاکانە فرێنێ و حەتمەن چێوێوی دڵتەزێن قۆمیان کە کەردٚەنشا ڕازە . ئی ڕازێ کە ڕیشەی تاریخیشا ھەن، جە ویاری فەرھەنگی و تاریخیەرە ئێژانە و کێشانێوی بەرزشا ھەن. یاگی ئەدەبیاتی فۆلکلۆری پێسەو سەنەدێوی تاریخی ئینا وەروو چەماوە. ماکسیم گوورکی ماچۆ: ھەر چن جە فولکلۆرەنە بەشەر مشیۆ چنی ژیوای گژیۆ، بەڵام ئەدەبیاتی فولکلۆر چنی بەدٚبینی بێگانەن. ئێنسان تا فولکلۆری نەژناسۆ، نمەتاوۆ دەرکێوی ڕێکش جە ئەژناسای تاریخوو نەتەوەکا بۆ.
کەسانێو کە تاریخوو ھەورامانیشا وانان یام بە دەمواچ پەیشا گێڵیانەو وە یا کەسانێو ھەنێ کە حەتتا دەرکشا کەردٚەن، ھەورامان بۆنەو کەم بیەو زەمینوو زەراعەتیش دایمە تووشوو گێچەڵێ ئامان یا وشکەساڵی یا جەنگ و جەڵەبە و ھەڵمەتەو بێگانا بیەن ھۆ بێ دەسەڵاتی و کەم دەسی و بی رزقی. من فرە دەموو پیراوە ئەژنیەنم ساڵەو گرانیەکەی. ئی ساڵەو گرانیە کە ئەجۆ چن ساڵێ دەوامش بیەن، خەڵکی خەلە نەبیەن کەروو ھاردٚی. ھاردٚە تفیشا واردٚێنێ یا لوا‌ینێ کەش نینۆڕشا واردەن. وەزعەو ھەورامانی باز جە یاگانێوتەری خاستەرە بیێنە چوون مڵکەکێ سەمەرشا بیەن یا کەشەکێ دار و درەخت و گیوا پەی واردٚەیشا بیەن. ئی کارەساتێ بیێنێ ھۆکاروو ئانەیە ڕازێ وەشی با و زارۆڵەکێ چنی ئی کارەساتا ئاشنەی کریا.
ئینە باسێوی گردی سەروو ڕازەو مامالێ و فەلسەفەو ئی ڕازێ بێ.
پاسە بزانوو برادەرێو بە نامێ زانیار درەخشانی نەقدێوش نویسەن سەروو ئی ڕازێ و چن ڕەخنێش گێرتێنێ. ھەر چن من ئی برادەریە نمەژناسوو و نمەزانوو کۆگەیا و تا چ ڕادێو ملوو تاریخ و فەرھەنگوو دەمواچوو ھەورامانی شارەزاییش ھەن، و نمەواچوو کە نەقدەکەش ڕێکا یا ڕێک نیا بەڵام ھۆمێدٚم ئانەن ئی نەقدە سەروو دڵسۆزیەو بۆ نەک ھەدەفمەند کە بە داخەوە فرەو ئی ڕەخنا بۆناخاترەو بڕێو چێوانێوەنێ کە من حەز نمەکەروو چێگەنە باسش وزوو سەر. پەی نەقدەکەیش ئێحترام قائێلەنا، بە پاو ئانەیە کاکە مۆحسێن کەرەمی ئی نەقدشە نیانەرە و وێچش لایەنگیریش کەردەن بە ئێحتراموو وانەرەکا ئا نەقدیە جوابێو منویسوو.
-١ نەقدەکە فرە توندٚ و تێژا و پاسە دیارا کە (منتقد) جە وەروو تووڕەیی فرەیەو ئی مەتڵەبشە نویسەن و تەنیا یەک چێو وەروو چەماشەو بیەن ئادٚیچ ئەوەگێڵنای داستانەو حەیوان ئازاریێو کە وەردەنگەکێش زارۆڵێنێ. ئی ڕازێ نە من نویسێنە و نە من وەشکەرش بیەنا. ئی ڕازێ گاھەز سەدٚھا و یا ھەزاران ساڵێ تاریخش بۆ ئاننە مزانوو تایبەتەنە بە فەرھەنگی دەمواچوو ھەورامانی. و گردوو مەحاڵەکاو ھەورامانی ئی ڕازێ مزانا و گێڵیاینەو پەی زارۆڵەکاشا. ئەگەر جە بۆعدوو دەروون شناسیەرە بلمێش پەی مشیۆ واچمێ قەدٚیمیەکێما کە ئی فۆلکۆرەشا وەش کەردٚەن و سەدٚھا ساڵێن ئینا چی کۆمەڵگانە، ھەڵە و جەنایەتشا کەدٚرەن دەر حەنناو زارۆڵەکاشا. دەی کاکە پاسە نیا. ئەگەر ئی ڕازێ زەربەش دابیا‌یا ئەو ڕوح و ڕەوانوو زارۆڵەی کە ئێتر نەبێ بە فۆلکلۆر نەبێ بە فەرھەنگی دەمواچ، ئێتر تا ئیسە نەمەنێوە. دڵنیا بە قەدیمیەکێ ئێمە فرە ژیرێ بیێنێ بە تایبەت خەڵکوو مەحاڵوو ھەورامانی کە ویەردٚەی چن ھەزار ساڵەش ھەن. ھەر پاسە کە وەڵتەر عەرزم کەردٚ، ئی ڕازێ فەلسەفێوی قووڵش بیەن.
-٢ فەرماوانش کەسێو کە ئی ڕازێشە ھۆر چنیێنە جە مەسەلێ دەروونشناسی و کۆمەڵشناسی ئێننە ناشارەزا بیەن دماو ئانەیە ئی گیاندارە پاسە زەجر مدٚریۆ کیانۆشەرە دلێ کۆمەڵگای کە چاگە گاڵتەش پنە کەرا.
فکر نمەکەروو ئی برادەرە عال جە داستانەکێ یاویابۆ‌نە. چوون جە ڕازەو مامالێنە دوێ کۆمەڵگای جیاوازێ ھەنێ ئەگەر ئەچێگە گاڵتەش پنە کریۆ، کە قەتعەن ئینە بەشێوا جە ڕەفتاروو کۆمەڵگای، جە یاگێوتەرەنە یاوەریش مدٚا پەی یاوای بە ئامانجەکەیش.
-٣بە ویر و ڕاو جەنابیش کتەی بەسەزوانەی ونەقۆمیا مشیۆ بلۆ گێچەڵەکاو کومەڵگایچ وەشێ کەرۆ تا حەقەکەش دریۆوە. یانێو عەمدەن بە دەسوو نویسەری مەجبوورەکریاینە. بەڵام جەنابش کە شارەزاو فۆلکلۆروو زارۆڵان ، مشیۆ ئینەیە بزانۆ کە جە فولکلۆرەنە بەشەر مشیۆ چنی ژیوای گژیۆ و موبارێزە کەرۆ ئەگەینا جە مەژگ و زەینوو کۆمەڵگایەنە مەمەنۆوە و مەبۆ بە فۆلکلۆر.
-٤ئۆسای پاڵا وراز ھەر پاسە کە وەڵتەریچ عەرزم کەردٚ، نمادوو سەنعەتگەری ھەورامانیا. ئا سەنعەتگەرێ کاکە زانیار گیان! بە ئەوپەڕوو دەس و دڵبازیەو لوای تا دوورتەرین یاگاو کورد‌ستانی و بە کڵاش کەردٚەی و مەوج و جاجم ڕێستەی و چوخ و رانک کەردٚەی و وەشکەردەی ئەنواعوو دەستینەکا و سەنعەتە دەسیەکا و سەنعەتەکەو وێش کە ھەزاران ساڵێ جە ئی مەنتەقەنە بیەن و مایەو فەخروو ھەورامانی بیەن، بە دڵ پاکیەو پێشکەشش کەردٚەن. ئیسە گوا چی مشیۆ سەیر بۆ چوار ھیتێ کڵاشێ دۆ بە ئا کتێ کە نمادوو کورێوی ونەقومیای موبارێزیا!!! و جوابوو ئا پەرسیە کە ئایا ژەنیچ کلاشێشا بیێنێ؟ بەلی بیێنێ. خۆ ژەنی پاوردٚا نەگێڵاینێ!
-٥زارۆڵەو ئارۆی ھیچوەخت جە زارۆڵەو ھیزی ڕۆحش لەتیفتەر نیا. زارۆڵەو ھیزی کەی زانێ جورم و جەنایەت یانیو چێش؟ کەی زانێ قەتڵ عام یانێو چێش؟ کەی زانێ زارۆڵە کوشی چێشا؟ و داعێش کێن؟!!!! .
ئی گردٚە داستانێ جە بارەو حەیواناوە منویسیا و ئی حەیوانە ئا حەیوانیە موەرۆ، ئینێ ئێتر نمەشیۆ پەی زارۆڵا گێڵیاوە؟ ئەی چێش کەری بە ھەزاران کارتۆنێ کە فرێشا باسوو حەیواناتیا و ھەم حەیوان ئازاریشا چنەن و ھەم کوشتەی ؟!!
کاکە گیان! ھەرچی ڕازێ و دەمواچێ تا ئی نەسڵە یاوەینێ بە ئێمە، مەنێنێوە. بەڵام ئێتر خەریکا جە بەین مشا. ئیجازە دەیدێ با ئێمە ئی دەمواچیە بیاونمێ بە نەسڵی دماینوو وێما. با زارۆڵەکێما فەرھەنگەکەو وێشا و فۆلکلۆرەکەو وێشا جە ویرشا مەنۆوە.
ئی بابەتە ج ژمارەو 18و مانگنامەی چیا چاپ بیەن
ثبت دیدگاه