زخم عمیقِ کاری، بر قلب جنگل‌های زاگروس

ابراهیم همت بلند

کارشناس محیط‌زیست

ناحیه رویشی زاگروس شامل سلسله جبال زاگروس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه گونه‌های مختلف بلوط در ایران بوده و به همین دلیل این منطقه از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. جنگل‌های بلوط منطقه زاگروس از منتهی‌الیه شمال غربی ایران (استان آذربایجان غربی) آغاز و سپس غرب (استان‌های غرب کرمانشاه  و ایلام  و لرستان) و جنوب غرب ایران (استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس) را طی می‌کند. فرم غالب جنگل‌شناسی، جنگل‌های شاخه زاد بوده و این دلالت بر تخریب ناشی از حضور طولانی‌مدت جوامع انسانی دارد. متأسفانه به دلیل رشد جمعیت در قرن اخیر و نیاز جنگل نشینان به سوخت، منبع غذایی برای دام‌ها و زمین‌های کشاورزی بهره‌برداری غیراصولی از این جنگل‌ها به‌کلی چهره آن‌ها را دگرگون کرده است و به‌جز در نقاط معدودی نشانی از انبوهی سابق این جنگل‌ها نیست.

معروف‌ترين درختان جنگل‌های بانه و مريوان

سطح جنگل‌های استان کوردستان (طبیعی و دست کاشت) 373328 هکتار که معادل 2.63% سطح جنگل‌های کشور هست. متوسط سرانه جنگل در جهان 0.65 در کشور معادل 0.2 و در استان کوردستان حدود 0.26 هست شود. جنگل‌های استان کوردستان جزئى از جنگل‌های غرب کشورند که بعد از جنگل‌های منطقه شمال در رده دوم اهميت قرار دارند و وسعت آن‌ها در حدود ۰۰۰‚۳۲۰ هکتار است. بخش اعظم جنگل‌های کوردستان در نوار غربى استان و از شمال به جنوب امتدادیافته و شهرهاى بانه و مريوان را در برمی‌گیرد. از معروف‌ترين درختان جنگل‌های بانه و مريوان مى‌‌توان به انواع بلوط، مازو، گلابى وحشى، زبان‌گنجشک، گردو، سيب وحشى، پسته وحشى، ‌ زالزالک، آلبالوى جنگلى و بادام تلخ اشاره کرد. بيد وحشى، سپيدار و گز در کناره‌هاى رودخانه‌ها ديده مى‌شوند. اين نقاط مناظر زيبا و دلپذيرى را براى گذران اوقات فراغت اهالى و همچنين امکانات بالقوه‌اى در امر توسعه جهانگردى استان فراهم کرده‌اند. مساحت جنگل‌های منطقه مريوان در حدود 000/185 هكتار هست.

طغیان آفات

صرف‌نظر از مجموعه عوامل غیرزنده و دخالت‌های غیر عالمانه انسان که موجب خسارت به پوشش‌های گیاهی می‌شوند، بندپایان و به‌ویژه حشرات از مهم‌ترین عواملی هستند که در شرایط نامطلوب اکوسیستمی (به‌ویژه تنش‌های رطوبتی و حرارتی)، جمعیت آن‌ها دچار طغیان‌های موضعی، دوره‌ای و یا نسبتاً طولانی می‌شوند. طغیان آفات و میزان خسارت واردشده توسط آن‌ها با توجه به نوع اقلیم و شرایط اجتماعی حاکم بر کشور که امکان تجدید حیات در جنگل‌های بلوط را ناممکن و یا بسیار محدود می‌کند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار خواهد بود.

مهمترین گونه‌های آفات درختان بلوط

آفات مختلفی درختان بلوط را موردحمله قرار داده و در اکثر مواقع خسارت جدی به آن وارد می‌کنند. به‌طور خلاصه مهم‌ترین گونه‌های شناخته‌شده آن‌ها شامل پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana، پروانه برگ‌خوار سفید بلوط Leucoma Wiltshire، پروانه برگ‌خوار گزنده بلوط (Strand) Porthesia melania، پروانه میوه‌خوار بلوط Laspeyresia fagiglandana(Zeller) ، سر خرطومی بذر خوار بلوط Marsham Curculio glandium ابریشم‌باف ناجور (Linnaeus) lymanteria dispar پروانه تخم انگشتری Malacosoma nustralia و زنبورهای گالزای بلوط Cynipidae هستند.

گفتنی آن‌که زنبورهای گالزای بلوط را به دلیل اهمیت اقتصادی برخی از گونه‌های آن آفت تلقی نمی‌کنند؛ درحالی‌که این حشرات در مواقع طغیانی خسارت زیادی را به اندام‌های مختلف درخت (اعم از برگ، جوانه و شاتون) وارد می‌آورند.

پروانه جوانه خوار بلوط، مهم‌ترین آفات  جنگل‌های زاگروس

از آفاتي که در سال‌های اخير، گونه‌های مختلف بلوط را (به‌ویژه در جنگل‌های غرب و شمال غرب کشور) موردحمله قرار داده، پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana L. هست که آفتي بسيار مخرب در مناطق انتشار این‌گونه ها است. در مریوان اين آفت قسمت‌هایی از جنگل‌های بخش‌های سر شیو، مرکزی و خاو و میرآباد را از سال 1386 تاکنون تحت تأثیر قرار داده و با طغيان هرساله، خسارت‌های زيادي را به شادابي و بقاي درختان بلوط وارد می‌سازد. این آفت یکی از مهم‌ترین آفات برگ‌خوار بلوط در جنگل‌های زاگروس محسوب می‌شود. با تغذیه لاروها از جوانه‌ها و برگ‌های بلوط، هرساله موجب بی‌برگی کامل درختان بلوط می‌گردد حضور این آفت هرسال بیشتر از سال‌های قبل هست.

آفـت محدود به درختان جنس بلوط ((Quercus spp. است

لاروهاي سن يك ايـن آفت در اوايل فصل بهار، وارد جوانه‌هاي تازه بازشده بلـوط شـده و تغذيه خود را شروع می‌کنند درحالی‌که لاروهاي سن آخر، تغذيه خود را با خوردن برگ‌های بازشده، كامل می‌کنند به‌طوری‌که درختـان در اواخر بهار كاملاً عاري از برگ می‌شوند. دامنه ميزباني ايـن آفـت محدود به درختان جنس بلوط ((Quercus spp. است.

لاروها با تشریح تارهایی از سطح شاخ و برگ‌ها آشیانه می‌سازند و با بیرون آوردن سر از داخل تارها به خوردن برگ‌ها مشغول می‌شوند

مورفولوژی

بالغ: عرض پروانه با بال‌های باز حدود 20 میلی‌متر است. بال‌های جلویی به رنگ سبز روشن با سایه مایل به زرد است وبال‌های عقبی خاکستری‌رنگ است

تخم: تخم‌ها زردرنگ بوده و عمدتاً به‌صورت زوج هستند و توسط مواد ترشح و فلس پروانه‌ها محافظت می‌شوند  لارو: به لاروهای کامل سبزرنگ و بدون کرک و 18 میلی‌متر طول دارد بدن دارای نقاط سیاه‌رنگ و سرسیاه هست.

بیولوژی:

این حشره یک نسلی است. لارو دارای 5 سن لاروی است. زمستان به‌صورت تخم در سطح شاخه‌های چندین ساله زیرشاخه‌های فرعی و در زخم‌های حاصل از افتادن برگ‌ها هست

در بهار تخم‌ها تبدیل به لارو شود و تغذیه از برگ‌های جوان آغاز می‌شود. در اواسط بهار لاروها به رشد کامل می‌رسند و سپس پروانه‌ها ظاهر می‌شود و در اوایل فصل تابستان شروع به تخم‌گذاری نموده و تخم‌ها زمستان را سپری می‌کند.

حشرات ماده پس از جفت‌گیری تخم خود را به‌صورت 2 تا 4 تایی روی شاخه‌های جدایی قرار می‌دهند. در بهار لاروهای جوان ضمن تغذیه از برگ‌های تار تنیده و برگ‌ها را لوله‌کرده و چندتایی داخل هر لوله و سپس لارو کامل.

رويش درخت فرآيندي پيچيده است كه وابسته بـه سـن درخـت، فنولوژي، شرايط رويشگاهي و آفات و خطرات حادث شونده در جنگل می‌باشد. از بين رفتن برگ‌های درخت در فصل رويش باعث می‌شود تا درخت ابزار و وسـيله توليـد را ازدست‌داده، ميـزان فتوسـنتز تقليل يافته و درنتیجه از ميزان رويش قطـري و ارتفـاعي آن كاسـته شود. ادامه اين وضعيت در چند سال متوالي می‌تواند بـه كـاهش توليد چوب منتهي شده و جنگل را به سـمت نـابودي سـوق دهـد.

برابر جنگل گردشی‌های صورت گرفته در منطقه مریوان این آفت در بخش سر شیو مریوان مناطق زویران، عیسوله، گله، کولیت، چناره، قامیشله و به رده ره شه به‌صورت توده‌ای و در سطح بالایی توده‌های بلوط برودار، مازودار و ویول را تحت تأثیر قرار داده و هرساله باعث از بین رفتن کامل برگ بهاره بلوط می‌گردد که با توجه به طغیان این آفت و تکرار سالیانه آن در این مناطق بیم نابودی جنگل‌های این مناطق تحت تأثیر این آفت وجود دارد.

در حوزه روستاهای بالک و خیرآباد تا کله یونجه به‌صورت تک یا چند درختی حضور آفت مشاهده می‌شود که در صورت عدم کنترل طی سال‌های آتی به‌صورت همه‌گیر درخواهد آمد

در بخش خاو و میرآباد حوزه روستاهای سیف سفلا و علیا، محمده، گاگل، شرکه، انجیران، ده ره وه ران، نچی، بیلو، کیکن، خاو، ساوجی و قلقله و میرآباد به‌صورت موردی گاها در سطح توده های کوچک‌تر مشاهده می‌گردد. در جنگل‌های حوزه زریبار همچنین وه یسه، سیاناو، مرانه، سعدآباد، به رده ره شه و کانی میران نیز به‌صورت تک درخت و موردی و گاهاً توده ای مشاهده می‌گردد.

با توجه به سرایت آفت از بخش سر شیو به مناطق غربی‌تر شهرستان بیم افزایش و طغیان این آفت در غرب شهرستان و به‌تبع آن کل شهرستان نیز می‌رود و در صورت عدم کنترل لطمات جبران‌ناپذیری را به جنگل‌های بلوط استان وارد می‌کند.

مدیریت آفت

در حال حاضر راهکار مؤثر و مناسبی برای کنترل آفت روی درختان سبز وجود ندارد، استفاده از سموم شیمیایی نیز برای کنترل آن توصیه نمی‌گردد. یافتن عامل بیولوژیکی و حذف فیزیکی با استفاده از تله‌های نوری، فرمونی و… پیشنهاد می‌گردد. دشمن طبیعی این‌گونه انواع سسک ها و چرخ ریسکها هستند که این سال‌ها حضور آنان در جنگل‌های منطقه به‌شدت کاهش‌یافته است.

این مطلب در شماره ۲۰ ماهنامە چیا چاپ گردیده است.
ایمیل نشریه: chya.govar@gmail.com