عبدالله سجادی-کارشناس ارشد شهرسازی
زلزله با کسر یا فتح “ز” و یا زلزال با کسر “ز” به معنی تکان و جنبش و لرزش شدید و یا در مفهومی گسترده‌تر به معنی حرکت است. تمام ذرات عالم به سبب حرکت ذاتی خود (مثلاً در موجودات زنده) و یا به علت آنکه در دایره عالم محاط شده و حرکات کرات آسمانی بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد دارای حرکت بوده و می‌توان گفت که همه سلول‌ها و همه اتم‌ها و ریزتر از اتم‌ها شامل نوترون، الکترون و پروتون و یا حتی ذرات ریزتر در حال حرکت و تحول بوده و مسیر پیش روی خود را با دقت و ظرافت تمام طی می‌نمایند؛ بنابراین حرکت ذرات و اجسام در عالم طبیعت به‌عنوان یک اصل، شناخته و تثبیت‌شده و هیچ ذره‌ای از آن استثنا نشده است. اساساً دوام حیات موجودات به حرکت وابسته است و اگر نیک بنگریم درخواهیم یافت که پیشرفت و ترقی و کار و تلاش و فعالیت نیز نوعی حرکت است؛ بنابراین حرکت را بایستی به‌عنوان یک اصل پذیرفت.
علت زلزله هر چه باشد، پیشگیری از آن غیرممکن است
کره زمین نیز همچون سیارات دیگر در حال حرکت و گردش بوده و هر آنچه را که در خود دارد با خود حمل می‌کند. از نحوه جابجایی و حرکات و جنبش‌هایی که در هسته و گوشته زمین اتفاق می‌افتد حقیقتاً اطلاعات چندانی در دست نیست و هنوز علم و دانش بشری نتوانسته به رازهایی این‌چنینی پی ببرد. دانش فعلی بشر به تغییرات و تحولات پوسته زمین محدود بوده و نظریه تکتونیک لرزه‌ای در همین محدوده صدق می‌کند بر اساس این نظریه پوسته زمین از صفحاتی تشکیل‌شده و حرکت این صفحات و برخورد آن‌ها با همدیگر سبب آزاد شدن انرژی و انتقال آن به سطح زمین و ایجاد خسارت و خرابی‌ها می‌گردد. آنچه مسلم است این است که علت زلزله هر چه باشد پیشگیری از آن غیرممکن بوده و با توجه به اینکه انسان محاط در کره زمین بوده و این سیاره و فضای متعلق به آن محیط بر محیط‌زیست بشر می‌باشد احتمال وقوع زلزله در هرلحظه و هر مکان وجود دارد.
احتمال وقوع زلزله در مریوان بالاست و در برابر زلزله آسیب‌پذیر می‌باشد
کشور ایران یکی از ده کشور برتر درزمینه وقوع حوادث طبیعی بوده و زلزله یکی از این حوادث می‌باشد. تقریباً تمام سرزمین ایران مستعد وقوع زلزله بوده و به‌جز نواحی معدودی در مناطق کویری احتمال وقوع زلزله در این سرزمین پهناور وجود دارد. برحسب لرزه‌خیز بودن وقوع زلزله، مطابق آخرین استاندارد زلزله تحت عنوان استاندارد 2800-ویرایش چهارم- کشور ایران به چهار پهنه تقسیم‌شده است. پهنه با خطر لرزه‌خیزی کم، پهنه با خطر لرزه‌خیزی متوسط، پهنه با خطر لرزه‌خیزی زیاد و پهنه با خطر لرزه‌خیزی خیلی زیاد. عمده مناطق و استان‌های ایران در پهنه با لرزه‌خیزی زیاد واقع شده‌اند.
لرزه‌خیزی شهر مریوان خیلی زیاد بوده و بر همین مبنا شتاب مبنای طرح در آیین‌نامه زلزله حداکثر مقدار آن نسبت به مناطق دیگر می‌باشد. (شتاب مبنای طرح که رابطه مستقیم با نیروی زلزله دارد در شهر مریوان A=0.35 می‌باشد) از طرفی بررسی وضعیت زمین‌شناسی مریوان نشان می‌دهد که مشخصات فنی خاک آن ضعیف و سست (poor) بوده و استحکام کافی را برای انتقال بارهای وارد بر پی ندارد. سطح آب زیرزمینی در این شهر بالا بوده و این شرایط موقع وقوع زلزله باعث ایجاد پدیده روانگرایی به‌ویژه در نوار ساحلی رودخانه کلین کبود می‌گردد. حدود 40 درصد بافت شهری مریوان فرسوده بوده و این محدوده موقع وقوع زلزله بیشترین آسیب و خسارت را دیده و امدادرسانی در آن مشکل‌تر خواهد بود. مجموع این شرایط بیانگر آن است که اولاً در شهر مریوان احتمال وقوع زلزله بالاست و ثانیاً این شهر در برابر زلزله آسیب‌پذیر می‌باشد لذا این موضوع باید موردتوجه بیشتر مردم و مسئولین قرار گیرد. ساختمان‌هایی که به‌صورت غیرمجاز و غیر فنی که بدون رعایت اصول و ضوابط طراحی احداث می‌گردند بخش عمده‌ای از ساخت‌وسازها را به خود اختصاص داده و این طرز تفکر که ساختمان احداث‌شده با جریمه و پرداخت عوارضات قانونی قابل سکونت خواهد بود!
متأسفانه در بین مردم مریوان به فرهنگ عمومی تبدیل‌شده است. هرچند این‌جانب نقش شهرداری را در این خصوص بسیار حیاتی می‌دانم اما تا زمانی که شهروندان شهرداری را به‌عنوان متولی شهر و تکیه‌گاه قابل‌اعتمادی برای خود تصور نکنند و به نقش این نهاد مردمی غیردولتی در داشتن شهری آباد، زیبا و ایمن ایمان نداشته باشند شهرداری نمی‌تواند نقش مؤثر و اصلی خود را ایفا نماید. جلوگیری از ساخت‌وساز غیرمجاز به معنای جلوگیری از صاحب‌خانه شدن مردم نیست… مردم و شهروندان نه‌تنها حق داشتن خانه موردنظر خود رادارند بلکه صاحب خانه بزرگی به نام”شهر” بوده و شهرداری را حتی می‌توان میهمان این خانه فرض نمود و به قول شاعر:
بر سر خوان خواجه پندارد که باشد میزبان
غافل است از اینکه خود مهمان دهقان است و بس
شهر متعلق به شهروندان است و شهرداری صرفاً برای رفاه بیشتر و داشتن زندگی و محیط‌زیست بهتر تأسیس‌شده است. اینکه ما شهرداری را مقابل و روبروی خود فرض کنیم و درصدد تقابل گری برآییم نتیجه‌ای غیر ازآنچه اکنون با آن مواجه هستیم به دست نخواهیم آورد. نتیجه مثبت و کارآمد تعامل شهرداری و شهروندان در بسیاری از کشورهای جهان محسوس و قابل‌مشاهده بوده و به‌طور نسبی به آنچه انتظارش را داشته‌اند دست‌یافته‌اند هرچند آینده این موضوع امیدوارانه است اما تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم.
بهر حال موضوع کنترل ساخت‌وساز در سه محور قابل‌بررسی است: اولاً جلوگیری از گسترش طرح مصوب محدوده شهری که این محدوده با توجه به مطالعات آینده‌نگری مشخص و به تصویب رسیده است ثانیاً رعایت ضوابط و مقررات شهرسازی در محدوده شهر و ثالثاً ساخت مسکن راحت و ایمن به‌طوری‌که ساکنان احساس آرامش داشته باشند.
موردبحث این نوشتار محور سوم می‌باشد که متأسفانه تاکنون آن‌چنان‌که لازم باشد به آن توجه نگردیده است. ساختمانی که به‌صورت غیرمجاز احداث می‌شود به دلیل آنکه نقشه و مشخصات ندارد فضاهای داخلی آن به‌درستی و به شیوه علمی (علم معماری) تعریف‌نشده و بنابراین ساکنان آن آرامش و راحتی مورد انتظار را احساس نمی‌کنند. نداشتن جزئیات سازه‌ای و عدم رعایت نکات اجرائی به دلیل عدم نظارت فنی توسط افراد واجد صلاحیت ساختمان را هم در حین بهره‌برداری و هم به هنگام وقوع زلزله با مشکلات برگشت‌ناپذیری مواجه خواهد کرد که نتیجه آن از بین رفتن سرمایه چندین ساله یک فرد یا یک خانواده و شاید یک نسل می‌باشد.
مشکل دیگری که در حوزه شهری با آن روبرو هستیم اضافه بنا در ساختمان‌هایی است که دارای پروانه و نقشه می‌باشند. این یک واقعیت است که طرح تفصیلی شهر مریوان در برخی محلات نواقص و اشکالاتی دارد که منجر به افزایش تراکم ساختمان‌ها به‌صورت غیرقانونی می‌گردد اما مهم‌تر از آن نگرش فرهنگی به مقوله خانه و سرپناه است که در مریوان اولویت نخست شهروندان داشتن خانه‌ای بزرگ‌تر است حتی اگر ضوابط شهرسازی و یا استحکام بنا در آن رعایت نشده باشد؛ بنابراین ساختمانی که دارای نقشه و پروانه بوده ولی اضافه بنا دارد نمی‌توان انتظار داشت که استحکام و مقاومت کافی در برابر زلزله را داشته باشد.
زلزله یک رخداد طبیعی و نباید با آن مقابله کرد
علم زلزله یک علم جدید بوده و همانند دیگر رشته‌ها، این دانش بسیاری از مجهولات و معماها را نتوانسته حل کند و برای آن‌ها راهکاری ارائه نماید اما آنچه واضح است اینکه در احداث ساختمان‌های جدید بایستی ضوابط فنی جاری و حاکم بر ساخت‌وساز رعایت گردد. وقوع زلزله امری حتمی است و هرلحظه احتمال آن وجود دارد. از دیدگاه نگارنده اصطلاح مقابله در برابر زلزله که بسیار از آن استفاده می‌شود عبارت جالب و مناسبی نیست و با توجه به اینکه زلزله یک رخداد طبیعی و احتمالاً لازمه ادامه حیات می‌باشد نباید با آن مقابله کرد چون اساساً توان مقابله با آن در بشر وجود ندارد و حتی اگر بتوان با آن مقابله کرد قطعاً با زلزله قیامت که به تعبیر قرآن پدیده‌ای عظیم است (سوره مبارکه حج آیه یک) نمی‌توان کاری کرد. به نظر می‌رسد که عبارت کنار آمدن مناسب‌تر باشد؛ زیرا در این صورت آن را به‌عنوان پدیده‌ای طبیعی خواهیم پذیرفت.
زلزله تأسیسات زیربنایی را ویران خواهد کرد ساختمان‌ها را تخریب و مشکلاتی در زندگی روزمره مردم ایجاد خواهد کرد اما همانند بسیاری از رویدادهای دیگر زندگی که تعداد آن‌ها کم هم نیست ممکن است منافعی هم داشته باشد که هنوز برای انسان قابل‌درک و ارزیابی نیست. نمی‌توان مانع از وقوع زلزله شد اما با به‌کارگیری توان فنی می‌توان شرایطی فراهم آورد که میزان خسارات ناشی از آن را به حداقل رساند. پذیرفتن زلزله به‌عنوان یکی از اتفاقات طبیعی و کنار آمدن با آن تنها راهکاری است که می‌توان این اتفاق را با کمترین زحمت پشت سر گذاشت. چون زندگی انسان آمیخته‌ای از جبر و اختیار است نمی‌توان به‌طورقطع اظهارنظر نمود که بشر در وقوع زلزله هیچ نقشی ندارد و جالب‌تر اینکه احتمالاً رفتار آدمیان چه ازنظر اجتماعی و تولید ناملایمات اجتماعی که سازگار بانظم طبیعت نیست و این رفتارهای ناموزون اجتماعی انرژی منفی خود را به‌صورت زلزله نشان می‌دهد و چه از دیدگاه سخت‌افزاری و عملیات منفی و مخربی که انسان بر کره خاکی انجام می‌دهد و چه‌بسا این اقدامات همچون تخریب لایه ازن در اثر افزایش گازهای گلخانه‌ای، تأثیر مخرب بر لایه‌های زمین گذاشته و نمود آن به شکل زلزله باشد. از پیامدهای مثبت کنار آمدن با زلزله تبدیل تهدید به فرصت و ایجاد ظرفیت جدید برای بهره‌مندی صحیح از طبیعت می‌باشد که زلزله نیز می‌تواند یکی از این فرصت‌ها باشد موضوعی که ژاپن را که عنوان لرزه‌خیزترین کشور دنیا را داراست به مرکز تحقیقات علم زلزله تبدیل نموده و دانشمندان بسیاری از سراسر جهان گرفتن بورس از دانشگاه‌های ژاپن را یک فرصت طلایی برای گسترش دانش خود می‌دانند. ازآنجایی‌که ایران یک کشور لرزه‌خیز بوده ظرفیت کار و پژوهش درباره این رخداد بسیار بالا بوده و علاوه بر اینکه با تمرکز بیشتر روی این موضوع می‌توان سازه‌هایی ایمن طراحی و اجرا کرد می‌تواند کشور را درزمینه گسترش علم زلزله بسیار توانمند سازد.
این مطلب در شمارە 23 ماهنامە چیا بە چاپ رسیدە است.
آدرس رسمی کانال انجمن سبز چیا در تلگرام: @chya2716
ثبت دیدگاه