کاوه کوردستانی
مدیریت نادرست بر منابع آبی، پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی، عدم توازن بین عرضه و تقاضای آب، پایین بودن کارایی مصرف آب کشاورزی، تغییر رژیم غذایی مردم، محدودیت منابع آب‌وخاک، خشک‌سالی، الگوی نامناسب کشت محصولات کشاورزی، افزایش جمعیت، کاهش سرانه آب تجدید پذیر، خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها براثر استفاده نادرست از منابع آبی، باعث به وجود آمدن بحران آب در ایران شده و به همین دلیل تمرکز متخصصین این حوزه بر کمبود آب ممکن است باعث ارائه راهکارهای شود که به‌طور موقت مشکلات منابع آب را کاهش دهد اما درگذر زمان اثرات سوء جبران‌ناپذیری بر محیط‌زیست بگذارد. پرواضح است که موفقیت هر راهکاری که برای مدیریت منابع آب کشاورزی ارائه می‌شود باید بر پایه شناخت دقیق از توانای ها و محدودیت‌های سیستم، دامنه کاربرد، طراحی و اجرا استوار باشد و با آگاهی از اثرات زیست‌محیطی طرح ارائه‌شده بهتر می‌توان در راستای کشاورزی و توسعه پایدار گام برداشت اما متأسفانه و با توجه به اینکه بیشتر فناوری‌های وارداتی بدون مطالعه لازم و کافی و بدون در نظر گرفتن اثرات زیست‌محیطی در ایران اجرا می‌شود تا به‌طور موقت تسکینی باشد بر دردهای فراوان موجود در این کشور.
یکی از تازه‌ترین این فناوری‌ها، آبیاری قطره‌ای نواری یا تیپ می‌باشد که در کوتاه‌مدت می‌تواند در مصرف آب صرفه‌جویی کند اما اگر به‌دقت در مورد آن تصمیمات لازم اتخاذ نشود ممکن است صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکره نیمه‌جان محیط‌زیست کشور وارد سازد. آبیاری قطره‌ای نواری یا تیپ، نواری با دیواره نازک است که برای آبیاری قطره‌ای استفاده می‌شود. اولین نمونه‌های تیپ تحت عنوان Dew Hose در واترتاون نیویورک و در 1960 توسط ریچارد دی چاپین در ایالات‌متحده ساخته شد (ویکی‌پدیا). آبیاری تیپ اولین بار در جزایر هاوایی به‌منظور نجات کشت نیشکر منطقه از مشکل بی‌آبی مورداستفاده قرار گرفت و هم‌اکنون حدود 87000 هکتار نیشکر، 20000 هکتار آناناس، 6000 هکتار بادام‌زمینی و 3000 هکتار محصولات صیفی در آن منطقه با استفاده از این نوارها زیر کشت رفته‌اند (طرفی و همکاران) این نوارها برای اولین بار در ایران در سال 1376 توسط شرکت سوپر تریپ اینترنشنال کیش به‌عنوان لوله‌های آبیاری قطره‌ای نواری سوپر پایپ به مصرف‌کنندگان معرفی گردید و در سطوحی نسبتاً کوچک در مزارع ورامین و در اطراف تهران در کشت گلخانه‌ای استفاده شد (طرفی و همکاران) نوار تیپ از نوع خاصی از پتروپلاست ها ساخته می‌شوند و برخلاف پلی‌اتیلن، بسیار نرم و قابل‌انعطاف است که هنگام ورود آب به آن پر می‌شود و پس از آبیاری، مجدداً نوار تیپ به‌صورت مسطح درمی‌آید.
یکی از مشکلات آبیاری تیپ، عدم آشنایی بیشتر شرکت‌های مهندسین مشاور با طراحی تیپ است هرچند با گذر زمان این مشکل تا حدودی کم شده ولی هنوز تا طراحی اصولی و استفاده صحیح و مناسب از نوار تیپ هنوز فاصله‌داریم. جویده شدن، سوراخ شدن و پارگی نوارها توسط حیوانات موذی مثل موش و روباه و پرندگان یکی دیگر از مشکلات تیپ است. علاوه بر مشکلات گفته‌شده در زمان‌های سم‌پاشی، کودپاشی، سله شکنی و سایر عملیات‌های مرحله داشت احتمال آسیب این نوارها وجود دارد همچنین پارگی این نوارها براثر گرم شدن در روز و سرد شدن در شب و تحمل فشار کم در حدود یک اتمسفر از دیگر مشکلات این سیستم آبیاری است که در صورت بروز هرکدام از مشکلات گفته‌شده نه‌تنها در مصرف آب صرفه‌جویی نشده بلکه درد دیگری به آلام محیط‌زیست واردشده است. با توجه به بافت خاک، فاصله نوارهای تیپ استفاده‌شده در زمین از یکدیگر ممکن است از 20 تا 100 سانتیمتر تغییر باشد یعنی در یک هکتار از 10 تا 50 کیلومتر بسته به بافت خاک و نوع محصول نوار تیپ در زمین استفاده می‌شود اما ازآنجایی‌که فاصله‌ای که در اکثر طرح‌های آبیاری تیپ برای اغلب زراعت‌ها در همه انواع بافت خاک در نظر می‌گیرند برابر 40 سانتیمتر است می‌توان اظهار داشت که به‌طورمعمول برای آبیاری یک هکتار زراعت با نوار تیپ 25 کیلومتر نوار نیاز است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت اگر فرض شود که در هر فصل تنها 10 درصد این نوارها در زمین باقی بماند بعد از 10 سال 25 کیلومتر نوار تیپ و بعد از 20 سال 50 کیلومتر نوار تیپ در زمین باقی خواهد ماند.
این نوارها براثر تغییرات آب و هوایی به قطعات کوچک‌تری تبدیل می‌شوند اگر به قطعات 50 سانتیمتری تبدیل شوند بعد از 10 سال در هر هکتار 50000 قطعه و بعد از 20 سال در هر هکتار 100000 قطعه پلاستیکی رها خواهد شد و با توجه به اینکه جمع‌آوری نوارها در پایان فصل آبیاری با صرف هزینه‌های کارگری و نگهداری همراه است پس کشاورز از جمع‌آوری آن‌ها خودداری می‌نماید. چون این مواد در اثر باد و یا سایر عوامل به‌راحتی جابجا می‌شوند راه خود را برای ورود به سایر مناطق و حتی منابع آبی پیدا می‌کنند و آلودگی از یک منبع نقطه‌ای به یک آلاینده با ابعاد گسترده تبدیل می‌شود. بر اساس مطالعات انجام‌شده سالانه هزاران آبزی به علت گیر افتادن در مواد پلاستیکی و یا اشتباه گرفتن این مواد با غذا می‌میرند وجود پلاستیک در سیستم گوارشی جانوران مختلف، باعث می‌شود که این مواد جذب بافت‌ها شده و سبب ایجاد اختلالات هورمونی شود یا به عبارتی خوردن پلاستیک توسط موجودات مختلف سم را وارد بدن آن‌ها کرده که درنهایت وارد چرخه غذایی انسان می‌شود (Mato 2001). در اثر فقر فرهنگی و عدم آگاهی مردم از چرخه بازیافت مواد پلاستیکی در طبیعت خواسته یا ناخواسته دست به جنایتی بزرگ در حق خود، دیگران و طبیعت می‌زند این در حالی است که بنام صرفه‌جویی در مصرف آب، فاجعه‌ای در حال وقوع است که برای جلوگیری از این فاجعه و حل این مشکل لازم است تمام بخشهای جامعه اعم از سیاست‌گذاران، سازمان‌های مربوطه، دانشگاهیان، شرکت‌های مهندسین مشاور، کشاورزان و سازمان‌های مردم‌نهاد دست‌به‌دست هم بدهند و در راستای آگاهی بخشی از اثرات زیان‌بار زیست‌محیطی این پدیده نوظهور گام بردارند و از طریق رسانه‌های ترویجی کشاورزان را با مشکلات این سیستم آبیاری آشنا نمایند و با توجه به اینکه وضعیت منابع آبی کشور وخیم است و سیستم آبیاری بدون عیب و نقص وجود ندارد لازم است شرکت‌های تولیدکننده این نوارها با حمایت دولت از مواد جدید دوستدار محیط‌زیست استفاده کنند.
به امید روزی که با بهره‌گیری مناسب از منابع آبی و رعایت اصول زیست‌محیطی هم شاهد توسعه کشاورزی و هم شاهد بهبود حال طبیعت باشیم.
این مطلب در شماره 27 ماهنامه چیا چاپ گردیده است.
ثبت دیدگاه