ششمین انقراض گروهی تاریخ زمین

محمـد شریفی- زمین شناس

فرض کنید که ما همراه با گروهی از دوستان و خویشاوندان خود سوار بر یک سفینه فضایی در فضای بیکران بین ستارگان در حال سفر هستیم. سفینه حامل ما چندان مستحکم نبوده و نیاز به مراقبت بسیاری دارد و اگرچه هنوز مسافت زیادی تا مقصد نیز در پیش داریم، اما ذخیره آب و غذایمان محدود است. به نظر شما، ما و سایر سرنشینان این سفینه فضایی در طول سفر باید چه تمهیداتی را بیندیشیم که درنهایت سلامت به مقصد خود برسیم؟ مطمئناً پاسخ‌ها یکسان و مشابه خواهد بود و آن اینکه از ذخایر آب و غذای خود به‌طور بهینه بهره بگیریم تا در طول مسیر، با کمبود و مشکلاتی ازاین‌دست مواجه نشویم. علاوه بر این، به دلیل آسیب‌پذیر بودن فضاپیما، به‌دقت بدنه، موتورها و سایر بخش‌های آن را به‌طور پیوسته موردبررسی قرار داده و در صورت بروز هرگونه نقصی، به‌سرعت برای رفع آن برآییم. حال به وضعیت خود بنگریم، به‌راستی‌که زمین نقش این فضاپیمای آسیب‌پذیر را ایفا می‌کند که ما و سایر ساکنان سیاره سوار بر آن، در یک فضای بیکران در حال حرکت هستیم. اکنون می‌توان بار دیگر این سؤال را مطرح نمود که نقش ما و سایر سرنشینان این سیاره در قبال آن چیست؟ یقیناً باید پاسخ‌هایمان مشابه با مورد پیشین در مورد فضاپیما باشد، اما آیا واقعاً این‌گونه است؟ پس به‌راستی چرا انسان از سیاره خود که همان نقش فضاپیما را بازی می‌کند، نه‌تنها محافظت نمی‌کند، بلکه به‌شدت در حال تخریب آن است و به‌جای استفاده بهینه و صحیح از منابع، در حال زیاده‌روی و اسراف است؟ چرا انسان در قبال آینده خود و سایر ساکنان سیاره احساس مسئولیت نمی‌کند و این‌چنین افسارگسیخته عمل می‌نماید؟ آیا انسان خود را با واژه انقراض بیگانه می‌داند یا واقعاً از مفهوم آن بی‌خبر است؟ انقراض یک‌گونه به معنای از بین رفتن تمام اعضای آن‌گونه خاص است و به‌عبارت‌دیگر پایان زندگی آن بر روی زمین… انقراض یک‌گونه معمولاً به دلایل مختلف ازجمله از بین رفتن زیستگاه و نامناسب شدن شرایط برای ادامه بقا اتفاق می‌افتد که گاها این نامناسب شدن شرایط برای بقا در سطح وسیعی رخ‌داده و موجب انقراض تعداد بیشتری از گونه‌ها می‌گردد.

طبق نظر دانشمندان و صاحب‌نظران، اگر حداقل بیش از پنجاه‌درصد گونه‌هایی که هم‌زمان بر روی سیاره زندگی می‌کنند، تحت تأثیر انقراض قرار گیرند، به آن‌یک فاجعه زیستی یا انقراض گروهی اطلاق می‌گردد. اگرچه در طول تاریخ تکامل حیات، سیاره زمین با واژه انقراض به‌خوبی آشناست اما تنها در معدود مواردی حجم انقراض گونه‌ها به میزانی بوده است که بتوان از آن به‌عنوان فاجعه زیستی نام برد، تعداد محدودی که می‌توان آن‌ها را با انگشتان ‌یکدست نشان داد، تنها پنج مورد در 540 میلیون سال گذشته! دقت کنید 540 میلیون سال! سیاره زمین، معجزه الهی، سیاره‌ای بی‌نظیر و پیر که تنها سیاره موجود در میان تمام کائنات لامتناهی پروردگار است که تاکنون حیات بر روی آن شناخته‌شده است. مجموعه نعمات و آیه‌های فراوانی بر روی زمین گسترانیده شده‌اند تا سیاره آبی‌رنگ با کمک آن‌ها بتواند میزبان شایسته‌ای برای حیات باشد. سیاره‌ای که در طول عمر چهار ونیم میلیارد ساله خود مهربانانه میزبان و پذیرای ساکنان بی‌شماری بوده است، ساکنانی از گونه‌های مختلف موجودات زنده که انسان‌ یکی از آن‌هاست؛ و اگرچه انسان در میان این ساکنین، به‌عنوان یک تازه‌وارد قلمداد می‌گردد، اما در همین اندک زمانی که از ورودش می‌گذرد، چنان رفتار نموده است که یک فاجعه زیستی در حال وقوع است. آری، حال زمین باید به نظاره روی دادن ششمین انقراض گروهی بنشیند که مجرم اصلی ماجرا، تازه‌وارد ناسپاس، انسان است. به‌راستی گاه گمان می‌بریم که انسان زمین را سخت از کرده خود پشیمان ساخته است؟ انقراض گروهی ششم که گونه‌های امروزی ساکن زمین را یکی‌یکی در خود می‌بلعد و از بین می‌برد، درنتیجه مستقیم فعالیت‌های انسان شکل‌گرفته است، فعالیت‌هایی که به مخرب‌ترین شیوه عمل می‌کنند، یعنی از بین بردن زیستگاه‌ها و نامناسب شدن شرایط برای ادامه بقا گونه‌های مختلف! سالانه هزاران هکتار از جنگل‌ها توسط انسان از بین می‌روند، جنگل‌هایی که نقش اساسی را در تضمین بقا حیات بر روی کره خاکی بر عهده‌دارند. سالانه حجم زیادی دود و گازهای سمی توسط فعالیت‌های بشری وارد اتمسفر کره زمین می‌شود که علاوه بر پیامدهای ثانویه و مخرب آن، تنفس را برای همه ساکنان زمین سخت می‌کند! انسان ناسپاس حتی چرخه آب سیاره که قلب تپنده کره زمین به شمار می‌رود را از حالت عادی خود خارج ساخته که درنتیجه ذخایر آب شیرین با تهدیدی جدی روبرو گشته‌اند و دریاها و اقیانوس‌ها توسط آلودگی‌های نفتی و صنعتی انسان، رنگ آبی خود را باخته‌اند. تغییرات شدید اقلیمی به‌سرعت در حال پیمایش عرض کره خاکی است و اکنون همه زیستگاه‌های طبیعی زمین با چالش جدی مواجه شده‌اند، کوه‌ها، غارها، چمنزارها، اعماق دریاها! دیگر زیستگاه امنی باقی نمانده است! اما انسان برای این حجم بی‌سابقه از تخریب نه‌تنها شرمسار نیست، بلکه به دلیل جهل و نادانی، سرمست از اعمال خود دچار غرور نیز شده و به خود اجازه می‌دهد که همانند یک مهاجم دیوانه، به سایر ساکنان سیاره هجوم برده و آن‌ها را سلاخی کند و تعداد زیادی را نیز به اسارت گیرد. نه اینکه غیرازاین است که انسان ناسپاس تاکنون تعداد بی‌شماری از گونه‌های مختلف را به کام مرگ کشانده و موجبات انقراض بسیاری را نیز فراهم نموده است؟ محققان این روند از دست دادن گونه‌ها را نابودی بیولوژیکی می‌خوانند و بر طبق یافته‌های جدید، ششمین انقراض گروهی بزرگ در تاریخ زمین، اکنون در حال وقوع است که در مقطع کنونی ازآنچه قبلاً تصور می‌شد، بسیار ترسناک¬تر است. انسان باید بداند که از دست دادن گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم‌ها پیامدهای جدی و مخرب اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی را بر جوامع انسانی می¬گذارد و یقیناً این نابودی بیولوژیکی تأثیرات منفی شدیدی را برای نسل انسان‌ها در ادامه در پی خواهد داشت. در پایان باید متذکر شد که اگرچه انسان تاکنون با فعالیت‌های خود به تخریب شدید و تقسیم کردن زیستگاه‌های طبیعی به بخش‌های کوچک‌تر و جدا از هم آسیب جدی بر پیکر زمین وارد نموده است، اما هنوز فرصت باقی است. دانشمندان معتقدند که ششمین انقراض گروهی اگرچه آغاز گردیده، اما هنوز به مقاطع بحرانی خود نرسیده است و با متوقف کردن فعالیت‌های مخرب انسانی می‌توان از بروز گسترده‌تر این فاجعه زیستی جلوگیری کرد. فراموش نکنیم که علی‌رغم تمام آسیب‌هایی که انسان تاکنون به سیاره زمین وارد نموده، اما این فضاپیمای حامل انسان هنوز سقوط نکرده است و ما برای نجات آن اگرچه اندک اما هنوز زمان‌داریم، زمانی که به‌سرعت در حال اتمام است. یقیناً با ادامه این روند فاجعه‌آمیز، انسان درنهایت بهای گزافی را برای از بین بردن تنها جامعه حیاتی شناخته‌شده در عالم هستی خواهد پرداخت. پس بیانید از همین امروز عملیات نجات را آغاز کنیم که شاید فردایی در کار نباشد. برای سیاره میزبان خود احترام بیشتری قائل شویم و در این عملیات دشوار موفقیتی کسب نخواهد شد، مگر با کمک هم.

این مطلب در شماره ۲۷ ماهنامه چیا چاپ گردیده است.