کورش امینینودشه
چشمه بل (چۀمۀو بلی) به همراه چشمههای پالنگان، تهلووکسان در روستای دیوهزناو و زهلم در روستای احمد آباد هورامان کردستان عراق از بزرگترین چشمههای طبیعی هورامان به شمار میروند. چشمه بل (چۀمۀو بلی) در محلی به همین نام (پایین دست دره روستای ناو به نام “دهریبهر”) قرار دارد. این چشمه در سال 1388 از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان «اثر طبیعی ملی» اعلام شده است. بر اساس آزمایشات میکروبیولوژی و شیمیایی صورت گرفته، از لحاظ کیفی و شاخصه های سلامتی آب چشمه مذکور جزء بهترین آبهای معدنی دنیا بوده، از لحاظ استانداردهای جهانی برابری کرده و املاح آن از جمله نیترات، کلراید، فلوراید و سختی در حد استاندارد میباشد. بدلیل موقعیتی جغرافیایی و مکانی خاص قرار گیری چشمه در میان بافت محکم سنگلاخی دیوارههای سنگی اطراف رودخانه در ارتفاع حدود هشت متری، به هنگام خروج آب از دهانه چشمه، مناظر بدیع و دلفریبی خلق میشوند که چشم هر بینندهای را خیره مینمایند. خروج حجم عظیمی از آب و فرو غلتیدن از چنان ارتفاعی با چنان شفافیت و طراوتی؛ موسیقی طبیعی دلنوازی درست کرده که هارمونی زیبا و دلنشینش زبانزد خاص و عام شده است. در اشعار فولکلور منطقه آمده است که به هنگام گذر از کنار چشمه بل مواظب باشید که سیلاب آن خشمگین است و در دامش نیفتید.
(مهله بڵه‌نه نهک بهرۆت ئاوی/ سهربڵهنه لوه، سهروو شتاوی)
قرار گیری چشمۀ بل در منطقه توریستی هورامان که در حق هزار ماسولۀ ایران است؛ موقعیت ممتازی را از منظر زیرساخت های اکوتوریسم ایجاد کرده است. مجاورت با کوه شاهو (کوهنوردی، غارنوردی و …)، مقبره کوسۀ هجیج، جادۀ قدیمی بل – نودشه، فرهنگ دیرین و باستانی هورامان، زبان هورامی، روستای ناو، هجیج و هوارگاههای (ییلاق) سراجگا، شیره دره، دهرهویان و …، صنایع دستی منطقه و … نمونهای از صدها موقعیت ممتاز چشمۀ مذکور میباشند.
اما وا اسفا که اکنون عملیات ساخت سد مخزنی برقآبی داریان بر روی رودخانه سیروان در تنگه زلته در منتهی الیه جنوبی درۀ شهر نودشه از حدود سال 1388 آغاز شده است. بنا به گزارش دست اندرکاران و همانطوری که در طرح توجیهی آن آمده است، هدف از ساخت چنین سدی جمع آوری آب رودخانه سیروان به منظور استفاده از انرژی برقابی، انتقال آب به حوزههای آبریز مجاور از جمله به دشتهای نواحی گرم سیری زهاب از طریق تونل هیروی (نرسیده به شهر نوسود) به منظور استفاده کشاورزی در حوزههای آبریز رودخانه‌های این مناطق و … عنوان شده است. این در حالیست که بر اساس مطالعات صورت گرفته توسط مشاوران طرح، و اعتراض های فعالین زیست محیطی ساخت این سد میتواند به گونهای صورت گیرد که چشمه بل که از ارزشهای زیست محیطی بیشمار و به ویژه ارزشهای فرهنگی برخوردار است آسیب نبیند، اما مجری طرح اصرار دارد تا ساخت سد را در محل انتخابی خود به انجام برساند! فاصلۀ چشمه تا محور سد در حال احداث داریان به طور تقریب در حدود 6 کیلومتر میباشد. با ادامۀ روند کنونی ساخت سد داریان، چشمه بل (چه‌مه‌و بڵی) به عنوان یکی از بزرگترین چشمههای منطقه هورامان با دبی سالانه 120 میلیون متر مکعب آب در قعر مخزن سد، برای همیشۀ تاریخ مدفون خواهد شد و به جز نامی در تاریخ، چیزی از آن همه لطافت و طغیان طبیعت باقی نخواهد ماند.
بر اساس مطالعات صورت گرفته تراز آبنمای چشمه بل 717 متر از سطح دریای آزاد و تراز نرمال سطح آب مخزن سد داریان برابر 826متر است. از این رو به هنگام آبگیری مخزن سد، (هانهو بڵی) در زیر ستونی از آبهای راکد به ارتفاع 109 متر مدفون خواهد شد و در مواقع سیلابی که تراز آب به 839 متر خواهد رسید، چشمه بل در زیر ستون از آبی به ارتفاع 122 متر برای همیشه مدفون میشود. زیر آب رفتن بخشی از روستا و باغات روستای رودبار (روار)، ناو، سلین با چنان خاطرههایی، روستای نمونه گردشگری هجیج، تنها یکی دیگر از اثرات مخرب ساخت سد مذکور است.به همین خاطر و به دلیل اهمیت تاریخی فرهنگی و اجتماعی چشمۀ مذکور، استاندارکردستان در نامه‌ای به وزیر نیرو خواستار توقف آبگیری سد داریان تا پیدا شدن راهی برای نجات قطعی چشمه شده است. (ایرنا 18/1/93). اما کیاست امیریان، مدیر عامل شرکت آب منطقهای کرمانشاه گفته است که گمان نمی‌کند خواسته‌ی استاندار کردستان، اجرا نشدن سد داریان باشد. با ساخت سد داریان، آب چشمه بل از دسترس خارج نمی‌شود!! بلکه با آب رودخانه در هم می‌آمیزد (کرد پرس 21/1/). این سخن، یک مغالطه‌ی آشکار است، چرا که در هم آمیختن آب چشمه با آب رودخانه (اگر اصلا صورت گیرد) به معنای نابود سازی یک حجم بسیار بالای آب با کیفیت، و آلودن آن با آب پشت سد است که برای مصرف آشامیدنی باید دوباره تصفیه شود.
با وجود اعتراضات پراکنده که هر از چند گاهی در گوشه و کنار و از طرف فعالین محیط زیست این مرز و بوم صورت میگیرد؛ مشخص نیست چرا مجری طرح همچنان اصرار به ساخت سد در مکان فعلی دارد، در حالی که می توان با جابجایی مخزن سد، چشمه تاریخی بل و روستاهای هجیج، روار و بخشی از سلین را از زیر آب رفتن نجات داد. (هر چند که هم اکنون نیمی بیشتر از باغات روار و نیمی از روستای هجیج به تلی از خاک مبدل شدهاند). درختان گردو و اناری که حکایتهای چندین نسل را در سینۀ خود به یادگار داشتند. در این راستا بایستی دستگاههای ذیربط ازجمله سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، شرکت سهامی آب منطقهای، سازمان حفاظت محیط زیست، جنگلبانی و منابع طبیعی، راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی … نسبت به یافتن راه حلی واحد در این زمینه اقدام نمایند. سرپرست گروه کاری نجات بخشی چشمه بل گفت: عملیات تخریب فیزیکی و دهانه چشمه بل کاری غیراصولی و غیر اخلاقی است و باید هر چه سریعتر متوقف شود. به گزارش خبرگزاری کرد پرس، دکتر سید مختار هاشمی در گفتگو با خبرگزاری کردپرس با اشاره به اینکه بر اساس گزارش و عکسهای که از محل چشمه بل به دستمان رسیده متاسفانه عملیات تخریب فیزیکی و دهانه چشمه بل شروع شده که این اقدام هیچ ربطی به کار آب گیری سد نداشته و کاری غیراصولی و غیر اخلاقی است و چون هنوز نتیجه تحقیقات استفاده از چشمه برای آبگیری به اتمام نرسیده باید این عملیات متوقف شود. وی در ادامه افزود: بنا به درخواست گروه کاری که متشکل از نهادهای دولتی و مردم نهاد در دو استان کرمانشاه و کردستان است و همچنین نامه استاندار کردستان مهندس زاهدی به مهندس چیت چیان وزیر محترم نیرو مبنی بر اقدام جهت نجات چشمه بل، متاسفانه عملیات تخریب فیزیکی و دهانه چشمه بل فراتر از سدسازی بوده و با هدف نابودی چشمه بل انجام می شود.دکتر هاشمی با اشاره به راهکار این موضوع که به صراحت در قانون بند ج ماده ۲۱۴ قانون برنامه پنجم توسعه که مهندسی ارزش انجام می دهند اظهار داشت: آیا این چشمه که آب شرب ۲ میلیون نفر را تأمین کند، فعالیت های مؤثر و ارزشمند کشاورزی از آب این چشمه نشات می گیرد و میلیون ها دلار درآمد دارد آیا باید حفظ شود و یا روند فعلی ادامه پیدا بکند که جواب به این مهم توسط مسؤلان انتظار و خواست گروه کاری و مردم منطقه است و آبگیری آن اشتباهی تاریخی و بس نابخشودنی خواهد بود. از طرفی هنوز که هنوزه زخم کاری و عمیق احداث سد داریان و تخریب چشمۀ بل در حال سوزاندن است که شاهد درخواست احداث سدی دیگر و مصیبتهای مشابه در نزدیکی روستای بلبر با توجیه رونق اقتصادی و کشاورزی و ایجاد اشتغال میباشیم که از طرف شورای اسلامی شهر سروآباد مطرح شده است. درخواستی که عواقبی مشابه را نیز در پی دارد.
عوارض آبگیری سد در دراز مدت
- تبخیر روزانه هزاران مترمکعب آب در طول فصول گرم سال و ورود چنین حجم زیادی از بخار آب به منطقه و تأثیر مخرب آن بر بافت و پوشش گیاهی و درختان بومی منطقه
- آسیب جدی به یکپارچگی منطقه شاهو و کوسالان و به خطر افتادن گونههای جانوری و گیاهی بومی منطقه و در نتیجه افزایش کانونهای ایجاد گرد و غبار و تغییر اقلیم
- قطع ارتباط و تردد (یا در صورت خوش بینی ارتباط سخت و مشکل) گونههای جانوری منطقه شاهو، تخت و کوسالان در فصول سرد سال. قابل توجه اینکه منطقه شاهو در فصول سرد سال نسار و سرد بوده، در حالی که در همین فصول ضلع غربی کوسالان و تخت وهرهتا (رو به آفتاب) و گرمتر میباشد. در چنین ایامی گونههای جانوری و بویژه کل، بز کوهی، گرگ، شغال، خرس سیاه و … از شاهو سرازیر شده و با عبور از عرض کم رودخانه در منطقۀ گدار (ویهری) آن، به دامنههای کوسالان پناه میبرند و در فصول گرم بالعکس. حال با ساخت سد دریاچهایی عریض تشکیل شده که عبور از آن جهت گونههای نامبرده غیرممکن میگردد و در صورت بروز چنین پدیدهای عوارض آن ناگفته پیداست.
- مشکلات عدم برآورد صحیح و استاندارد قریب به واقع خسارت اراضی زراعی، باغی و … اهالی و همچنین غرقاب شدن راههای ارتباطی و عدم پیش بینی جایگزین مناسب برای روستاهای عباس آباد، روار، اسپریز به اورامان در هاله ای از ابهام قرار دارند. و ضروری است مسولان امر قبل از آب گیری سد نسبت به رفع آن اقدام نمایند.
- از بین رفتن درختان باثمر موجود در مسیر که گاه تنها وسیلۀ اقتصادی تأمین مایحتاج خانوارها بوده است. اولین مورد از این دست باغستانهای شهر نودشه در محل زلته بودند که هم اکنون به محل نیروگاه و محل ساخت بدنۀ سد تبدیل شدهاند. باغهای روستاهای هجیج، ناو، سلین، روار و …
- از بین رفتن چشمههای کوچک و بزرگ و گونههای بومی نادر گیاهی و جانوری کنار رودخانه و صدها هکتار جنگلهای بکر بلوط، زالزالک، زبان گنجشک که عمر برخی از آنها متجاوز از صدها سال میباشد.
- به هم خوردن تعادل اجتماعی و ساختار فرهنگی منطقه بعلت کوچ اجباری ساکنین روستاهایی که در طول مسیر آبگیری سد به مخاطره میافتند. قطع به یقین چنین افرادی در حاشیۀ شهرها مسکن گزیده و به معضلات و مشکلات حاشیل شهرها دامن میزنند.
- از بین رفتن نیروی مولد کشاورزی، دامداری، باغداری و … توضیح اینکه خیل عظیمی از همین افراد که ذکر آنها پیشتر آمد؛ باغدار، کشاورز و دامدار بوده و با مهاجرت به شهر علاوه بر معضلات پیشگفت نیروی مولد آنها با از بین رفته و به نیرویی مصرف گرا تبدیل میشوند.
- کم شدن آب خروجی از سیروان به کردستان عراق موجب فاجعه‌ی زیست‌محیطی- اجتماعی و از آن جمله خشک شدن و لم یزرع شدن دشتهای منطقۀ شارهوز و به دنبال آن سد دربندیخان میگردد. این امر علاوه بر تاثیر بسیار منفی بر رابطه‌ی کشور ما با اقلیم کردستان و کشو عراق که از بزرگترین شرکای تجاری ایران هستند، موجب بروز گردوغبارهای زیان آوری میشود که نمونۀ آن در چند سال گذشته بی سابقه بوده است.
- از هم اکنون بحران آب شرب از بزرگترین دغدغههای سردمداران و سیاسیون دنیا محسوب میشود و با گذر زمان بر اهمیت آن افزوده میگردد. حفظ این سرمایۀ ملی اهرم فشاری است در دست زمامداران امور و واقفین به امر.
- از بین رفتن و مدفون شدن خاطرات و تاریخ چندین هزار سالۀ روستاهای سلین، رودبار و نوین و زمینهای کشاورزی مناطق مذکور در اعماق چند ده متری آب
منابع: اخبار مربوط به سد داریان در تارنمای سبز پرس
– یادداشت حیدر ویسی، کارشناس محیط زیست در تارنمای دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران.
– نوشته‌های دکتر مختار هاشمی، کارشناس مدیریت منابع آب و استاد دانشگاه کردستان در شبکه‌های اجتماعی.
– تارنمای شرکت مدیریت منابع آب.
– مکاتبات گروه کاری نجات بخشی چشمه بل.
– کتاب رودهای خاموش، نوشته‌ی پاتریک مک کالی، ترجمه‌ی فاطمه ظفرنژاد. مشاهده‌ها و پرس و جوهای شخصی در منطقه.
– خبرآنلاین، کرد پرس، پاوه پرس و …
با سلام خدمت دوستان عزیز
لطفا” نیم فاصله ها را اصلاح فرمایید .
هنگام بارگذاری متن تنظیمات نیم فاصله ها به هم خورده است و کل متن درهم و قاطی شده است.