د. حسن بانه، دکتری ژنتیک و اصلاح نژاد، محقق موسسه تحقیقات علوم دامی کشور
پي آند رشد تكنولوژي و صنعتي شدن، تغييرات اقليمي و زيستي در كره زمين سرعت بيشتري گرفته است. اين پديده نگرانی‌های زيادي را براي افرادي كه به زيست در كره خاكي فكر می‌کنند ايجاد كرده است. كه البته اين نگرانی‌ها به‌حق و به‌جاست. يكي از مفاهيمي كه در دهه‌های اخير اهميت زيادي پیداکرده است تنوع زيستي است. چراکه هم می‌تواند از اين تغييرات بيش از هر چيزي متضرر گردد و احتمالاً هم می‌تواند در آينده نقش كشتي نجات را در مقابل بحران‌های محيطي براي اين سياره ايفا كند. در باب اهميت اين موضوع، سازمان ملل متحد باهدف افزايش آگاهي عمومي در اين خصوص، ابتدا روز 29 دسامبر (1993-2000) و سپس روز 22 مِي (از سال 2001) را به‌عنوان روز جهاني تنوع زيستي نام‌گذاری كرده است. همچنين سال 2010 را نيز به‌عنوان سال تنوع زيستي اعلام كرد و در اين سال همایش‌ها و درس گروهی‌های متعددي در سرتاسر جهان برگزار شد.
واژه تنوع زيستي Biodiversity مخفف عبارت Biological Diversity است كه تاكنون تعریف‌های مختلفي براي آن ارائه‌شده است. در شكل ساده آن می‌توان گفت تنوع زيستي مجموع تمام تفاوت‌ها و تنوعات جانداران در يك اكوسيستم می‌باشد. اين گوناگوني در تمام سطوح اكولوژيكي يك اكوسيستم رخ می‌دهد و ضامن مقابله با بحران‌ها و بقاي اكوسيستم است. تنوع زيستي در 3 سطح تنوع اكوسيستمي، تنوع گونه‌ای و تنوع ژنتيكي مطالعه و بررسي می‌گردد.
تنوع اكوسيستمي به اين موضوع اشاره دارد كه در هر منطقه جغرافيايي خاص چه تعداد اكوسيستم كه داراي عملكردي مستقل هستند و اين اکوسیستم‌ها به چه ميزان باهم تفاوت دارند. هرچند كه مرزهاي جغرافيايي ساخته دست بشر به‌راحتی قابل‌تشخیص‌اند اما تشخيص مرز بين اکوسیستم‌ها (اكوتون) بر اساس معيارهاي علم اكولوژي تعريف و تعيين می‌شوند. مطالعه اكوتون ها ازآن‌جهت اهميت دارد كه می‌توان گفت داراي بالاترين تنوع ممكن است. زيرا علاوه بر تنوع اكوسيستم مجاور، خود نيز داراي گونه‌ها و تنوعات خاص خود می‌باشد.
تنوع گونه‌ای، منطقه موردمطالعه را ازنظر تعداد گونه‌های موجود در آن منطقه موردمطالعه قرار می‌دهد. هرچند اين تنوع تابعي از تعداد گونه‌های آن اكوسيستم است اما تعادل این گونه‌ها ازنظر اندازه جمعيت نيز پارامتر مهمي به شمار می‌رود. به‌طور مثال در دو منطقه با تعداد گونه يكسان، منطقه‌ای كه داراي جمعیت‌های متعادل‌تر باشد داراي تنوع بالاتري است.
تنوع ژنتيكي تفاوت‌های ژنومي افراد یک‌گونه را بررسي می‌کند و مشخص می‌کند يك جايگاه ژني به چه ميزان در افراد یک‌گونه متفاوت است. البته می‌توان در سطح فنوتيپ نيز تفاوت‌ها را بررسي كرد. مثلاً تنوع رنگ بدن در گاوهاي نژاد كردي، شكل برگ در درختان بلوط. تنوع ژنتيكي ارتباط زيادي با اندازه جمعيت دارد و هرچه جمعيت بزرگ‌تر باشد احتمال تنوع بالاتر است. اين سطح از تنوع اهميت فوق‌العاده زيادي دارد و در مواردي چون احياء جمعیت‌ها و گونه‌های در معرض خطر انقراض و يا در حال انقراض يك عمال و فاكتور كليدي است. براي تعيين تنوع ژنتيكي يك جمعيت پارامترهاي زيادي توسط محققين و متخصصين ژنتيك ارائه گرديده است.
در همه حال، تنوع موجود در اکوسیستم‌های طبيعي كره زمين حاصل تقابل و تعادل نيروهاي طبيعي، شرايط محيطي و پدیده‌های زيستي بوده است. به‌طوری‌که پدیده‌های زيستي (انشقاق گونه‌ای، تكامل، جهش، تغييرات ناشي از مهاجرت و آميخته گري، تقاطع كروموزومي، تفرق كروموزومي و ژني و …) همواره باعث تنوع شده ولي در مقابل محيط و شرايط طبيعي و محيطي تنها به عده‌ای از افراد اجازه رشد و تولیدمثل داده است؛ و اين غربالگري به‌صورت اتفاق افتاده است كه تنها به افراد مقاوم به شرايط موجود (افراد سازگار) اجازه حيات و تشكيل نسل را داده است.
در باب اهميت تنوع می‌توان اشاره كرد كه با فرض يكدست بودن و عدم وجود تنوع، در شرايط بحراني، مانند حادث شدن بيماري سخت و كشنده، طبيعت با تمام افراد به يك صورت برخورد خواهد كرد و در صورت شديدالاثر بودن حالت، همه افراد با مرگ مواجه خواهند شد؛ اما اگر تنوع كافي در جمعيت باشد، هميشه تعدادي از افراد كه لازمه احيا گونه يا جمعيت باشند باقي خواهند ماند. بنابراين می‌توان تنوع زيستي را رمز ماندگاري موجودات زيستي، گونه‌ها و اکوسیستم‌ها دانست.
مناطق كورد نشين به‌عنوان بخش مهمي از هلال حاصلخيز خاورميانه، ازنظر تنوع و غناي گونه‌ای جز مناطق مهمي به شمار می‌رود. زيرا هرچند كه گونه‌ها و جنس‌های زيادي از گياهان، درختان، جانوران و میکروارگانیسم‌ها در اين منطقه ثبت‌شده است هنوز هم هرساله محققين جنس‌های ديگري را كشف و ثبت می‌نمایند. اين تنوع، هديه گذشتگان است كه به‌صورت امانت به امروزيان داده‌شده است تا به گذشتگان سپرده شود. بنابراين حفظ اين ميراث پدري وظيفه خطير همگاني است و در اين راستا لازم است نهادهاي متولي و مرتبط در انجام اين وظيفه انساني همكاري نمايند.
این مطلب در شماره هشتم (خرداد ۱۳۹۵) ماهنامه چیا به چاپ رسیده است.
ثبت دیدگاه